بررسی مقایسه ای فتوای فقها و اخبار شیعه در موضوع
وجوب یا استحباب اذان و اقامه در صور مختلف
حوزه علمیه حضرت بقیه الله عج – قم
استاد راهنما
حجت الاسلام استاد مهدی دهبان
پژوهشگران
صادق رحمانی و علی صدرا مافی
سال 01-1400
فهرست
مقدمه
حالات و صور مختلف بحث
فتاوای فقهای متقدم
شیخ مفید
کتاب المقنعه
مویدات وجوب در جماعت
مویدات روایی وجوب در صبح و مغرب
بررسی حدیث اول
بررسی حدیث دوم
بررسی حدیث سوم
بررسی حدیث چهارم
بررسی حدیث پنجم
بررسی حدیث ششم
بررسی روایت هفتم
شیخ طوسی
کتاب نهایه
کتاب المبسوط
ابن ادریس حلی
کتاب السرائر
محقق حلی
کتاب شرایع الاسلام
علامه حلی
کتاب منتهی المطلب
نقدی بر کلام علامه حلی
مویدات روایی عدم وجوب
درس خارج آقای شهیدی
· اقوال به صورت خلاصه
· قول مشهور
· قول دوم
· قول سوم
· اثبات عدم وجوب
· وجوب اذان در نماز جماعت
معارض وجوب اذان در جماعت
اذان در نماز صبح و مغرب
قرینه بر عدم وجوب اذان در نماز صبح و مغرب
نظر نهایی شهیدی
ادله وجوب اذان و اقامه به طور مطلق
جمع بندی
مقدمه
الحمدلله ربّ العالمین و الصّلاة و السّلام علی سیّدنا و نبیّنا ابی القاسم المصطفیٰ محمّد و علی آله الاطیبین الاطهرین المنتجبین الهداة المهدیّین المعصومین المکرّمین سیّما بقیّة الله فی الارضین.
فحص از وجوب یا استحباب اعمال شرعی خود مسئله ای واجب بر مجتهدین و نیز مقلدین ایشان است.
چه اینکه در اخبار و روایات متواتر این مسئله قابل مشاهده است که اصحاب و شاگردان ائمه عصمت و طهارت بر اثر تاکیدات و تشویقات ویژه ایشان، همواره در پی پرسش و کشف از وظیفه شرعیه خود بوده‌اند.
همچنین توجه قدمای از متشرعه و خواص متدینین به مستنّ بودن به سنن و تبعیت از مستحبات، امری ثابت و مشهود است و عموماً نسبت به عمل به مستحبات و سنن، اهمال کاری و بی توجهی صورت نمی گرفته و مرسوم نبوده است.
آنچه از فقه و فتوای فقهی امروز در مقابل ما قرار دارد، در طول زمان در معرض تغییر و تحول بوده است. بسیاری از موضوعات مختلف آن بین فقها، محل اختلاف و تفاوت نظر واقع شده اند.
فتاوای متعدد فقها در طول قرن ها، صورت عینیت یافته تحولات و اختلاف نظرها می باشد.
در اینجا توجه به این نکات لازم است که اولاً تغییرات و تحولات مذکور انواعی از مطالعات و بررسی‌ها را رقم زده که طالب راستین فقاهت باید به آنها آگاهی داشته باشد.
همچنین در نظر گرفتن وجود اختلاف آرا بین فقها زمینه را برای انجام بررسی های مقایسه ای فراهم می آورد و و طلاب محترم را در رسیدن به مرحله اجتهاد یاری می رساند.
نیز بررسی فتاوای حول یک موضوع در طول سالیان این فایده را به دنبال دارد که از تعصب ورزی نسبت به فتاوای کنونی جلوگیری کرده و چه بسا یادآور فتاوای دقیق تر و علمی تر باشد که در دوران کنونی مورد غفلت واقع شده اند.
مقاله پیش رو تلاش مختصری است برای بررسی وجوب یا استحباب اذان و اقامه در فقه امامیه با در نظر گرفتن شرایط و صور مختلفه از اوقات ثلاث و افراد و جماعت و …
که بدین منظور به آراء چندی از بزرگانِ فقهای شیعه از متقدمین الی متأخرین و نیز تطبیق روایات و اخبار معصومین با اراء ایشان پرداخته شده است.
حالات و صور مختلف بحث
تلاش برای به دست آوردن حکم اذان و اقامه محقق را به صورت ها و شرایط مختلفی میرساند که به نظر می آید حکم وجوبی یا استحبابی هر یک از اذان و اقامه در هر یک از آن صور متعدد باشد.
تفاوت بین اذان اعلام و اذان متصل به صلاه، تفاوت بین تاکیدات موجود بر اوقات ثلاثه (فجر و ظهر و مغرب)، تفاوت بین تاکیدات بر خود هر یک از اذان و اقامه، تفاوت ذکر شده در نمازهای فرادا و جماعت، اختلاف بین ترک اذان و اقامه از روی فراموشی و ترک آن دو از روی عمد و تفاوت ذکر شده به هنگام قصر و تمام بودن نماز و بین حالت اضطرار و وسعت موجب پیدایش صور مذکور شده است.
برای به دست آوردن حکم اجتهادی هر یک از حالات فوق باید تحقیقات مفصلی صورت بگیرد و بیش از آن دلالت ادله مختلف مورد دقت نظر های کثیر واقع شود.
لکن از آنجا که ما در این مقاله قصد و بنای تحصیل حکم اجتهادی نداریم صرفاً به بیان کلیاتی مفید از بین فتاوا و تطبیق آنها بر اخبار کفایت می کنیم.
گرچه سعی شده است به بخش کمی از تحقیقات و نتایج محققین معاصر اشاره کوتاه صورت بگیرد تا خواننده اشراف بهتری بر مسائل داشته باشد.
فتاوای فقهای متقدم
شیخ مفید
کتاب المقنعه
و إذا دخل وقت الصلاة وجب الطهور و معرفة القبلة و الصلاة.[1]
و ينبغي للإنسان أن يؤذن لكل فريضة و يقيم.
و إذا كانت صلاة جماعة كان الأذان و الإقامة لها واجبين و لا يجوز تركهما في تلك الحال.
و لا بأس أن يقتصر الإنسان إذا صلى وحده بغير إمام على الإقامة و يترك الأذان في ثلاث صلوات و هي الظهر و العصر و العشاء الآخرة.
و لا يترك الأذان و الإقامة في المغرب و الفجر لأنهما صلاتان لا تقصران في السفر و هما على حالهما في الحضر كما شرحناه.[2]
ترجمه:
و سزاوار است برای انسان اینکه اذان بگوید برای هر یک از فرائض (صلوات خمس) و اقامه کند.
و هر گاه نماز وی جماعت باشد ، اذان و اقامه برای او واجب می شوند و جایز نیست ترک آن دو در این حال.
و اشکالی ندارد که اکتفا نماید هنگامی که تنهایی نماز میخواند بدون امام بر اقامه تنها و ترک نماید اذان را در سه مورد از نماز ها و آن ها ظهر و عصر و عشاء هستند.
و نباید ترک نماید اذان و اقامه (معا) را چرا که آن دو نماز هایی هستند که شکسته نمی شوند در سفر و بر حال خود در غیر سفر باقی می مانند همانگونه که شرح دادیم.
خلاصه کلام شیخ
اذان و اقامه معا در نماز های جماعت مطقا و در نماز های فرادای صبح و مغرب واجب میباشند و در نماز های فرادای غیر صبح و مغرب اقامه به تنهایی واجب است.
روایت های ظاهر در وجوب و موید قول شیخ
مویدات وجوب در جماعت
[ ٦٨٧٦ ] ١ ـ محمّد بن يعقوب ، عن محمّد بن يحيى ، عن أحمد بن محمّد ، عن الحسين بن سعيد ، عن القاسم بن محمّد ، عن علي بن أبي حمزة ، عن أبي بصير ، عن أحدهما عليهما‌السلام ، قال : سألته : أيجزىء أذان واحد ؟ قال : إن صلّيت جماعة لم يجز إلاّ أذان وإقامة ، وإن كنت وحدك تبادر أمراً تخاف أن يفوتك يجزئك إقامة إلاّ الفجر والمغرب ، الحديث.
ترجمه متن حدیث:
از یکی از صادقین علیهما السلام ، راوی گوید پرسیدم از ایشان که اذان به تنهایی مجزی است؟ فرمود: اگر نماز را به جماعت خواندی مجزی نیست الا اذان و اقامه (با هم باشد.) و اگر تنها بودی که انتظار می کشیدی امری را میترسی از دست بدهی کافیست (مجزی ست) تو را اقامه تنها الا در نماز صبح و مغرب.
· ارزیابی:
Ø محمد بن یعقوب: امامی – ثقه – جلیل
Ø محمد بن یحیی: ” ” “
Ø رجالالنجاشي /ص353 : شيخ أصحابنا في زمانه ثقة عين
Ø أحمد بن محمد: ” ” “
Ø رجالالطوسي /ص351 : ثقة
Ø رجالالنجاشي /ص83 : أبو جعفر رحمه الله شيخ القميين و وجههم و فقيههم غير مدافع و كان أيضا الرئيس الذي يلقي السلطان بها
Ø حسین بن سعید: ” ” “
Ø فهرستالطوسي /ص150 : ثقة
Ø قاسم بن محمد: واقفی – ثقه
Ø رجالالطوسي /ص342 : واقفي
Ø علی بن ابی حمزه بطائنی: از روسای واقفیه است
Ø أبی بصیر: امامی – ثقه – اصحاب اجماع –
نتیجه: موثق و مسند
· دلالت:
§ وجوب اذان و اقامه در نماز جماعت.[3]
§ وجوب اذان و اقامه در نماز فرادای صبح و مغرب اما در مابقی نماز ها می توان فقط اقامه گفت.
مویدات روایی وجوب در صبح و مغرب
روایت مذکور در بخش قبل
و
بررسی حدیث اول
[ ٦٨٦٩ ] ١ ـ محمّد بن علي بن الحسين بإسناده عن زرارة ، عن أبي جعفر عليه‌السلام ، أنّه قال : أدنى ما يجزي من الأَذان أن تفتتح اليل بأذان وإقامة ، وتفتتح النهار بأذان وإقامة ، ويجزيك في سائر الصلوات إقامة بغير أذان.
لیل : مغرب
نهار: صبح
· ارزیابی:
Ø محمد بن علی بن حسین: امامی – ثقه – جلیل؛ صحیح المذهب
Ø زواره: ” ” ” – اصحاب اجماع
v نتیجه: صحیح و مسند
· دلالت:
اذان و اقامه در شب و ظهر گفته شود اما در باقی نماز ها فقط اقامه بگوید.
اذان و اقامه در این دو کافی است؛ باید در این دو گفته شود اما در بقیه
بررسی حدیث دوم
[ ٦٨٧٠ ] ٢ ـ وفي ( العلل ) : عن محمّد بن الحسن ، عن الصفّار ، عن محمّد ابن عبد الحميد وأحمد بن محمّد بن عيسى جميعاً ، عن أحمد بن محمّد بن أبي نصر البزنطي ، عن صفوان بن مهران ، عن أبي عبد الله عليه‌السلام قال : الأَذان مثنى مثنى ، والإِقامة مثنى مثنى ، ولا بدّ في الفجر والمغرب من أذان وإقامة ، في الحضر والسفر ، لأنّه لا يقصّر فيهما في حضر ولا سفر ، وتجزئك إقامة بغير أذان في الظهر والعصر والعشاء الآخرة ، والأَذان والإِقامة في جميع الصلوات أفضل.
چون نماز صبح و مغرب شکسته نمی شود؛ باید اذان و اقامه در سفر هم گفته شود
اذان و اقامه در همه مستحب است – ادعا، قضا / مستحب، واجب
· ارزیابی:
Ø محمد بن علی بن حسین: امامی – ثقه – جلیل؛ صحیح المذهب
Ø محمد بن حسن: ” ” ” ؛
Ø رجالالنجاشي /ص383 : شيخ القميين و فقيههم و متقدمهم و وجههم
Ø فهرستالطوسي/ص442 : جليل القدر عارف بالرجال موثوق به
Ø رجالالطوسي /ص439 : جليل القدر بصير بالفقه ثقة
Ø صفار: ” ” “؛
Ø رجالالنجاشي /ص354 : كان وجها في أصحابنا القميين ثقة عظيم القدر راجحا قليل السقط في الرواية
Ø محمد بن عبد الحمید: ” ” ” – ثقه عند النجاشی
Ø احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی: امامی – ثقه – جلیل – اصحاب اجماع – فقط از ثقه نقل می کند
Ø رجالالنجاشي /ص75 : لقي الرضا و أبا جعفر عليهما السلام و كان عظيم المنزلة عندهما
Ø فهرستالطوسي /ص51 : ثقة لقي الرضا عليه السلام و كان عظيم المنزلة عنده
Ø صفوان بن مهران: امامی – ثقه
رجالالنجاشي /ص147 : ثقة ثقة أصح من صفوان و أوجه
Ø رجالالنجاشي /ص198 : ثقة
Ø الخلاصةللحلي /ص89 : ثقة
v نتیجه: صحیح و مسند
· دلالت:
§ وجوب اذان و اقامه در نماز صبح، مغرب؛ نماز کامل، شکسته
§ وجوب اقامه تنها در نماز ظهر و عصر و عشاء
§ اذان و اقامه در تمامی نماز ها – واجب و مستحب – افضل است
بررسی حدیث سوم
[ ٦٨٧١ ] ٣ ـ محمّد بن الحسن بإسناده عن الحسين بن سعيد ، عن فضالة وحمّاد [١] ، عن معاوية بن وهب أو ابن عمّار [٢] ، عن الصباح بن سيّابة قال : قال لي أبو عبد الله عليه‌السلام : لا تدع الأَذان في الصلوات كلّها ، فإن تركته فلا تتركه في المغرب والفجر ، فإنّه ليس فيها تقصير.
ترجمه حدیث:
راوی گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود: اذان را رها نکن در هیچ یک از نماز ها پس اگر ترک کردی آن را پس در نماز های مغرب و صبح ترک نکن، چراکه در آن دو شکسته شدن نیست.
· ارزیابی:
Ø محمد بن حسن: امامی – ثقه – جلیل
Ø حسین بن سعید: ” ” “
Ø الخلاصةللحلي /ص49 : ثقة عين جليل القدر /
Ø فهرستالطوسي ص150 : ثقة
Ø رجالالطوسي /ص355 : المصنفات الأهوازي ثقة
Ø فضاله: ” ” ” – اصحاب اجماع علی قول
Ø رجالالطوسي /ص342 : ثقة
Ø رجالالنجاشي /ص311 : كان ثقة في حديثه مستقيما في دينه
Ø رجالالكشي /ص556 : أجمع أصحابنا على تصحيح ما يصح عن هؤلاء و تصديقهم و أقروا لهم بالفقه و العلم…
Ø معاویه بن وهب: مشترک است بین؛ وهب بجلی(امامی / ثقه) و عمار دهنی(امامی – ثقه – جلیل)
ü بجلی:
Ø رجالالنجاشي /ص412 : ثقة حسن الطريقة
ü دهنی:
Ø رجالالنجاشي /ص411 : كان وجها في أصحابنا و مقدما كبير الشأن عظيم المحل ثقة و كان أبوه عمار ثقة في العامة وجها
Ø ابن عمار: امامی – ثقه – جلیل (معاویه بن عمار دهنی)
Ø رجالالنجاشي /ص411 : كان وجها في أصحابنا و مقدما كبير الشأن عظيم المحل ثقة و كان أبوه عمار ثقة في العامة وجها
Ø صباح بن سیابه: ناشناخته
نتیجه:
ضعیف و مسند
· دلالت:
§ وجوب واقعی در اذان در نماز مغرب و صبح ؛ کوتاهی در این دو بخشیده نمی شود.
§ اما در کل نماز ها هم ترک نشود
بررسی حدیث چهارم
[ ٦٨٧٢ ] ٤ ـ وعنه ، عن النضر بن سويد ، عن ابن سنان ، عن أبي عبد الله عليه‌السلام قال : تجزئك في الصلاة إقامة واحدة إلاّ الغداة والمغرب.
ترجمه حدیث:
از امام صادق علیه السلام که فرمودند: مجزی است برای تو در نماز یک اقامه تنها جز در صبح و مغرب.
· ارزیابی:
Ø محمد بن حسن بن علی طوسی: امامی – ثقه – جلیل
Ø حسین بن سعید: ” ” “
Ø الخلاصةللحلي /ص49 : ثقة عين جليل القدر /
Ø فهرستالطوسي ص150 : ثقة
Ø رجالالطوسي /ص355 : المصنفات الأهوازي ثقة
Ø نضر بن سوید: امامی – ثقه – جلیل
Ø رجالالنجاشي /ص427 : ثقة صحيح الحديث
Ø رجال طوسی / ص 354 : ثقه
Ø ابن سنان: ” ” “
Ø رجالالنجاشي /ص214 : ثقة من أصحابنا جليل لا يطعن عليه في شي‌ء
Ø فهرستالطوسي /ص291 : ثقة
نتیجه: صحیح و مسند
· دلالت:
§ اقامه تنها فقط در نماز های غیر صبح و مغرب جایز است
§ اقامه + اذان در نماز صبح و مغرب واجب است.
بررسی حدیث پنجم
[ ٦٨٧٣ ] ٥ ـ وعنه ، عن الحسن أخيه ، عن زرعة ، عن سماعة قال : قال أبو عبد الله عليه‌السلام : لا تصلّ الغداة والمغرب إلاّ بأذان وإقامة ، ورخّص في سائر الصلوات بالإِقامة ، والأَذان أفضل.
ترجمه حدیث:
راوی گوید حضرت صادق علیه السلام فرمود: نخوان نماز صبح و مغرب را جز اینکه همراه با اذان و اقامه باشد. و رخصت (اجازه) می فرمود در سایر نماز ها به اقامه در حالی که اذان افضل است.
· ارزیابی:
Ø شیخ طوسی: امامی – ثقه – جلیل
Ø حسین بن سعید: ” ” “
Ø الخلاصةللحلي /ص49 : ثقة عين جليل القدر /
Ø فهرستالطوسي ص150 : ثقة
Ø رجالالطوسي /ص355 : المصنفات الأهوازي ثقة
Ø حسن بن سعید: ” ” “
Ø فهرستالطوسي /ص136 : ثقة
Ø رجالالنجاشي /ص59 : كتب ابني سعيد كتب حسنة معمول عليها
Ø زرعه: واقفی – ثقه
Ø فهرستالطوسي /ص210 : واقفي المذهب
Ø رجالالطوسي /ص337 : واقفي
Ø رجالالنجاشي /ص176 : ثقة روى عن أبي عبد الله و أبي الحسن عليهما السلام و كان صحب سماعة و أكثر عنه و وقف
Ø سماعه: امامی – ثقه – جلیل – نسبت به وقف ایشان ضعیف است
Ø رجالالنجاشي /ص193 : ثقة ثقة
Ø رجالالطوسي /ص337 : عليه السلام واقفي
نتیجه: موثق و مسند
· دلالت:
§ وجوب اذان و اقامه در نماز های صبح و مغرب
§ وجوب اقامه تنها در مابقی نماز ها؛ اذان نیز افضل است.
بررسی حدیث ششم
[ ٦٨٧٥ ] ٧ ـ محمّد بن يعقوب ، عن محمّد بن يحيى ، عن أحمد بن محمّد ، عن الحسين بن سعيد ، عن القاسم بن محمّد ، عن علي بن أبي حمزة ، عن أبي بصير ، عن أحدهما عليهما‌السلام ـ في حديث ـ قال : إن كنت وحدك تبادر أمراً تخاف أن يفوتك تجزيك إقامة ، إلاّ الفجر والمغرب ، فإنّه ينبغي أن تؤذّن فيهما وتقيم ، من أجل أنّه لا يقصّر فيهما كما يقصّر في سائر الصلوات.
ترجمه حدیث:
از یکی از صادقین علیهما السلام در حدیثی که حضرت فرمود: اگر تنها بودی و امر را انتظار می کشیدی که خوف آن می رفت تا از دست تو برود، اقامه به تنهایی کفایت می کند تو را الا در نماز صبح و مغرب، پس همانا سزاوار است در آن دو که اذان گویی و اقامه نمایی به جهت آنکه در آن دو نماز شکسته نمی شود چنانچه در سایر نماز ها شکسته می شود.
· ارزیابی:
Ø محمد بن یعقوب: امامی – ثقه – جلیل
Ø محمد بن یحیی: ” ” “
Ø رجالالنجاشي /ص353 : شيخ أصحابنا في زمانه ثقة عين
Ø احمد بن محمد: ” ” “
Ø رجالالطوسي /ص351 : ثقة
Ø رجالالنجاشي /ص83 : أبو جعفر رحمه الله شيخ القميين و وجههم و فقيههم غير مدافع و كان أيضا الرئيس الذي يلقي السلطان بها
Ø فهرستالطوسي /ص61 : أبو جعفر هذا شيخ قم و وجهها و فقيهها غير مدافع و كان أيضا الرئيس الذي يلقى السلطان بها
Ø حسین بن سعید اهوازی: ” ” “
Ø الخلاصةللحلي /ص49 : ثقة عين جليل القدر /
Ø فهرستالطوسي ص150 : ثقة
Ø رجالالطوسي /ص355 : المصنفات الأهوازي ثقة
Ø قاسم بن محمد: واقفی – ثقه علی التحقیق
Ø رجالالطوسي /ص342 : واقفي
Ø رجالالكشي /ص452 : قال نصر بن الصباح القاسم بن محمد الجوهري لم يلق أبا عبد الله ع و هو مثل ابن أبي غراب و قالوا إنه كان واقفي
Ø علی بن ابی حمزه بطائنی: من رئوس الواقفیه لکن الظاهر اخذ المشایخ عنه و قبل و هو امامی ، ثقه اما این نظر پذیرفته نیست بلکه علی بن ابی حمزه بطائنی از کذابین و رئیس واقفیه است.
Ø فهرستالطوسي /ص283 : واقفي المذهب
Ø رجالالطوسي /ص339 : واقفي
Ø رجالالنجاشي /ص250 : روى عن أبي الحسن موسى عليه السلام و روى عن أبي عبد الله عليه السلام ثم وقف و هو أحد عمد الواقفة
Ø ابنالغضائري /ج 1 /ص83 : لعنه الله أصل الوقف و أشد الخلق عداوة للولي من بعد أبي إبراهيم عليهما السلام
Ø ابی بصیر: امامی – ثقه – جلیل – اصحاب اجماع – عدم وقف
Ø رجالابنداود /ص526 : فض أما الغلو فلا و لكن كان مخلطا
Ø رجالالنجاشي /ص441 : ثقة وجيه
Ø در رجالالكشي /ص238 ادعای اصحاب اجماع شده است.
نتیجه:
صحیح و مسند
· دلالت:
§ وجوب اذان و اقامه در هر شرائط در نماز صبح و مغرب
§ اگر در خطر هم باشد باید اذان و اقامه نماز صبح و مغرب را باید بگوید.
§ اما در مابقی نماز ها اقامه کافی است؛ یعنی می توان اذان را نگفت.
بررسی روایت هفتم
[ ٦٨٦٣ ] ٥ ـ وعنه ، عن الحسن ، عن زرعة ، عن سماعة قال : قال أبو عبدالله عليه‌السلام : لا تصلّى الغداة والمغرب إلاّ بإذان وإقامة ، ورخّص في سائر الصلوات بالإِقامة ، والأَذان أفضل.
ترجمه حدیث:
راوی گوید حضرت صادق علیه السلام فرمود: نخوان نماز صبح و مغرب را جز اینکه همراه با اذان و اقامه باشد. و رخصت (اجازه) می فرمود در سایر نماز ها به اقامه در حالی که اذان افضل است.
· ارزیابی سند:
Ø محمد بن حسن طوسی: امامی – ثقه – جلیل
Ø حسین بن سعید: ” ” “
Ø الخلاصةللحلي /ص49 : ثقة عين جليل القدر /
Ø فهرستالطوسي ص150 : ثقة
Ø رجالالطوسي /ص355 : المصنفات الأهوازي ثقة
Ø حسن بن سعید اهوازی: امامی – ثقه – جلیل
Ø رجالالنجاشي /ص59 : كتب ابني سعيد كتب حسنة معمول عليها
Ø فهرستالطوسي /ص136 : ثقة
Ø زرعه: ثقه – واقفی
Ø فهرستالطوسي /ص210 : واقفي المذهب
Ø رجالالطوسي /ص337 : واقفي
Ø رجالالنجاشي /ص176 : ثقة روى عن أبي عبد الله و أبي الحسن عليهما السلام و كان صحب سماعة و أكثر عنه و وقف
Ø سماعه: امامیی- ثقه – جلیل
Ø رجالالطوسي /ص337 : عليه السلام واقفي
Ø رجالالنجاشي /ص193 : ثقة ثقة
نتیجه: موثق و مسند
· دلالت:
§ وجوب اذان و اقامه در نماز صبح و مغرب
§ ترخیص در سایر در نماز ها مبنی بر اکتفا بر اقامه تنها
شیخ طوسی
کتاب نهایه
الاذان والاقامة سنتان مؤكدتان في جميع الفرائض من الصلوات الخمس لا ينبغي تركهما مع الاختيار، وأشدهما تأكيدا في صلاة الغداة والمغرب.
ولو أن إنسانا اقتصر على الاقامة وحدها في جميع الصلوات، أجزأه.
فإن ترك الاقامة أيضا، كانت صلاته ماضية، ولم يجب عليه إعادتها، إلا أنه يكون تاركا فضلا ومهملا سنة.
ولا يجوز ترك الاذان والاقامة معا في صلاة الجماعة.
ومن تركهما، فلا جماعة له.[4]
ترجمه:
اذان و اقامه مستحب موکد در همه فرائض از نماز های پنجگانه هستند.
سزاوار نیست ترک آن دو در حالت اختیار و شدیدترین آنها از جهت تاکید نماز های صبح و مغرب است.
و اگر شخصی کفایت کند بر اقامه به تنهایی در همه نماز ها برای او مجزی است و اگر ترک نماید اقامه را نیز نماز او صحیح است و واجب نیست برای او اعاده آن الا اینکه تارک فضیلت و بی توجه به سنت محسوب شود.
و جایز نیست ترک اذان و اقامه با هم در نماز جماعت و هر کس ترک کند آن دو را پس جماعتی ندارد.
کتاب المبسوط
الأذان و الإقامة سنتان مؤكدتان في الخمس صلوات المفروضات في اليوم و الليلة للمنفرد، و أشدهما تأكيدا الإقامة، و هما واجبتان في صلاة الجماعة، و متى صلى جماعة بغير أذان و إقامة لم يحصل فيه فضيلة الجماعة و الصلاة ماضية، و آكد الصلوات بأن يفعلا فيها ما يجهر فيها بالقراءة، و آكد من ذلك المغرب و الغداة لأنهما لا يقصران في سفر و لا حضر و لا يجوز الأذان و الإقامة بشيء من النوافل.[5]
ترجمه:
اذان و اقامه مستحب موکد در نماز های پنجگانه هر روز و شب هستند برای کسی که نماز فرادا می خواند (در جماعت واجب است)، و شدیدترین آنها از جهت تاکید اقامه است و آن دو در نماز جماعت واجب هستند و هرگاه نماز جماعت بخواند بدون اذان و اقامه در آن فضیلت جماعت حاصل نمی شود و نماز صحیح است و مورد تاکید ترینِ نمازها به اینکه اذان و اقامه در آن انجام شود مواردی است که در آن ها قرائت آشکار صورت می گیرد و مورد تاکید ترین آن نماز مغرب و صبح هستند چرا که آن دو در سفر و در غیر سفر شکسته نمی شوند و جایز نیست اذان و اقامه برای هیچ یک از نماز های مستحب.
خلاصه کلام شیخ
اذان و اقامه در هیچ یک از صلوات واجب نیست. اذان و اقامه برای تحقق جماعت لازم است.
موید روایی وجوب اذان و اقامه در نماز جماعت پیشتر بیان شد.
لکن پیش از بیان مویدات روایی و سایر ادله بیان شده در مورد عدم وجوب اذان و اقامه نظر سایر فقهای هم نظر با شیخ طوسی را بیان می کنیم.
ابن ادریس حلی
کتاب السرائر
اختلف قول أصحابنا في الأذان و الإقامة، فقال قوم: إنّ الأذان و الإقامة، من السنن المؤكدة في جميع الصلوات الخمس، و ليسا بواجبين، و إن كانا في صلاة الجماعة، و في صلاة الفجر، و المغرب، و صلاة الجمعة، أشد تأكيدا و هذا الذي أختاره و أعتمد عليه.
و ذهب بعض أصحابنا إلى وجوبهما، على الرجال في كل صلاة جماعة، في سفر أو حضر، و يجبان عليهم جماعة و فرادى، في سفر أو حضر في الفجر و المغرب و صلاة الجمعة، و الإقامة دون الأذان، تجب عليهم في باقي الصلوات المكتوبات،
و هذا الذي ذهب إليه السيد المرتضى (رحمه الله) في مصباحه.
و بالأول يقول الشيخ أبو جعفر الطوسي (رحمه الله) في مبسوط و مسائل خلافه .
و يذهب في نهايته و جمله و عقوده إلى أنّهما واجبان على الرجال في صلاة الجماعة.
و الدلالة على صحة ما اخترناه، انّ الأصل نفي الوجوب، فمن ادّعاه فعليه الدلالة الموجبة للعلم، و لانّه لا خلاف في أنّ الأذان و الإقامة، مشروعان مسنونان، و فيهما فضل كثير، و انما الخلاف في الوجوب، و الوجوب زائد على الحكم المجمع عليه فيهما، فمن ادعاه فعليه الدليل لا محالة.
و بعد فإنّ الأذان و الإقامة ممّا يعم البلوى به، و يتكرر فعله في اليوم و الليلة، فلو كان واجبا حتما، لورد وجوبه، و ورد مثله، فيما يوجب العلم، و يرفع الشك.
و يدل أيضا على ذلك ما روي عن النبيّ (صلّى اللّه عليه و آله)، من قوله «الأئمة ضمناء، و المؤذّنون أمناء.»
فالأمين متطوع بالأمانة، و ليس بواجب عليه.[6]
ترجمه:
اختلاف دارد گفتار اصحاب ما در مورد اذان و اقامه پس گروهی از ایشان گفته اند همانا اذان و اقامه از مستحبات مورد تاکید هستند در همه نماز های پنجگانه و واجب نیستند ولو در نماز جماعت.
و نماز صبح و نماز مغرب و نماز جمعه شدیدتر هستند از جهت تاکید و این همان چیزی است که من (ابن ادریس حلی رحمه‌الله) اختیار نمودم و بر آن اعتماد می کنم.
گروهی از اصحاب ما قائل به وجوب آن دو شده‌اند بر مردان در هر نماز جماعتی در سفر و غیره آن و واجب دانسته اند بر مردان در جماعت و فرادا در سفر یا غیر آن برای نماز صبح و مغرب و جمعه.
و اقامه را بدون اذان واجب دانسته اند در مردان در سایر نمازهای واجب و این چیزی است که سید مرتضی رحمت الله علیه قبول دارد در کتاب مصباح[7] و شیخ طوسی رحمت الله علیه بر قول اول است در کتاب مبسوط[8] و مسائل خلافش و در کتاب نهایه و جمل و عقود قائل به آن شده است که واجب است بر مردان در نماز جماعت.
دلیل بر صحت آنچه که ما انتخاب کردیم آن است که اصل عدم وجوب است پس هر کس ادعا نماید بر او واجب است که دلیل موجب به علم بیاورد و به این دلیل است که اختلافی نیست در این که اذان و اقامه دو مسئله مشروع و مستحب هستند و در آن ها فضیلت بسیار است و صرفاً اختلاف در وجوب است و وجوب امری زائد بر حکم مورد اجماع در آن دو است پس هر کس این امر زائد را ادعا نماید بر اوست که دلیل بیاورد بی شک.[9]
و دلیل دیگر آنکه هریک از اذان و اقامه از مواردی هستند که ابتلای به آنها عمومیت دارد و تکرار می شود انجام آن دو در روز و شب پس اگر واجب بودند حتماً، قطعا وارد میشد لفظ وجوب و وارد می شد مانند آن، در چیزی (خبری) که موجب علم و رافع شک باشد.[10]
و نیز دلالت میکند بر این آنچه روایت شده است از نبی صلی الله علیه و آله از قول او «ائمه (جماعت) ضامن هستند و موذنین امین هستند» پس همانا امین در پذیرش امانت آزاد است و (پذیرش) برایش واجب نیست.[11]
محقق حلی
کتاب شرایع الاسلام
و هما مستحبان في الصلوات الخمس المفروضة أداء و قضاء للمنفرد و الجامع للرجل و المرأة لكن يشترط أن تسر به المرأة.
و قيل هما شرطان في الجماعة و الأول أظهر و يتأكدان فيما يجهر فيه و أشدهما في الغداة و المغرب…[12]
ترجمه:
و آن دو مستحب هستند در نماز های پنجگانه واجب چه در حالت ادا و چه در حالت قضا چه برای شخصی که نماز را فرادا بجا می آورد و چه برای کسی که جماعت می خواند برای مرد و زن ولی شرط است برای زن این که آن را به صورت سر ادا نماید.
و گفته شده است که آن دو شرط هستند در نماز جماعت ولی قول اول ظاهر تر است.
و مورد تاکید بیشتر هستند در مواردی که در آنها قرائت به صورت آشکار و جهر است و شدت بیشتر تاکید آن دو در نماز صبح و مغرب است.
علامه حلی
کتاب منتهی المطلب
مسألة: الأذان ليس بواجب في شي‌ء من الصلوات.
ذهب إليه أكثر علمائنا …
لنا: ما رواه الجمهور، عن النبي صلى الله عليه و آله انه قال للذي عليه الصلاة:
(إذا أردت الصلاة فأحسن الوضوء، ثمَّ استقبل القبلة فكبر)و لم يأمره بالأذان، و لو كان واجبا لما أخل به، لأنه تأخير للبيان عن وقت الحاجة، و هو غير جائز.
و ما رووه، عن النبي صلى الله عليه و آله انه قال: (الأئمة ضمناء، و المؤذنون أمناء) و الأمانة غير واجبة على المؤتمن.
و ما رووه، عن علقمة و الأسود انهما قالا: دخلنا على عبد الله فصلى بنا بلا أذان و لا إقامه. رواه الأثرم.
و من طريق الخاصة: ما رواه الشيخ في الصحيح، عن زرارة، عن أبي جعفر عليه السلام، قال: سألته عن رجل نسي الأذان و الإقامة حتى دخل في الصلاة؟ قال:
«فليمض في صلاته فإنما الأذان سنة» و لأن الأصل عدم الوجوب، فيقف ثبوته على الشرع، و لأنه مما يعم به البلوى، فلو كان واجبا لاشتهر وجوبه، و لوقع الإنكار بتركه في بعض الأمصار، و لأنه دعاء إلى الصلاة فأشبه قول المؤذن: الصلاة ثلاثا في غير الخمس، و قوله: الصلاة جامعة عندهم.
و …
..و قال الشيخ في الخلاف: انهما سنتان مؤكدتان على الرجال. و هو الأقوى عندي، لما تقدم من الأدلة.
.. و ربما احتج القائلون بوجوب الإقامة بمثل هذه الرواية[13]، و هي ضعيفة.
لا يقال: ان هذه الأحاديث تدل على الوجوب. لأنا نمنع ذلك بما تقدم و بما رواه الشيخ في الصحيح، عن عمر بن يزيد، قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن الإقامة بغير أذان في المغرب؟ فقال: «ليس به بأس و ما أحب أن يعتاد.» و كذا يتأكد الاستحباب في صلاة الجماعة لما مضى.[14]
و گفته نشود این احادیث دلالت بر وجود دارند چرا که ما ممنوع میدانیم این را به واسطه ادله ای که گفتیم و به جهت حدیث صحیح که شیخ نقل نموده است از عمر بن یزید.[15]
ترجمه:
مسأله: اذان واجب نیست در هیچ یک از صلوات
اکثر علمای شیعه بر این قول هستند.
برای ما ست: آنچه که جمهور روایت کردن است از نبی صلی الله علیه و آله که فرمود برای کسی میخواست نماز بخواند:
هرگاه اراده کردی نماز بخوانی پس وضوی نیکو بساز سپس رو به قبله کن و پس از آن تکبیر بگو و او را امر به اذان نکرد و اگر واجب بود اخلال در بیان نمی‌کرد چراکه آن تاخیر بیان از وقت نیاز است و این غیر جایز (محال) است.
و آنچه روایت کرده اند از نبی صلی الله علیه و آله که فرمود:«ائمه (جماعت) ضامن هستند و موذنین امین هستند»
و پذیرش امانت غیر واجب است بر پذیرای امانت.
و آنچه روایت کرده اند از علقمه و آسود که گفتند : داخل شدیم بر عبدالله پس نماز گذارد همراه ما بدون اذان و اقامه و روایت کرده آن را اثرم.
و از طریق خاصه: آنچه آن را شیخ روایت کرده در حدیث صحیح از زراره از امام باقر علیه السلام گفت پرسیدم از حضرت در مورد مردی که فراموش کرد اذان و اقامه را تا اینکه وارد نماز شد. فرمود: پس نمازش را به پایان برساند که همانا اذان سنت است. و به جهت آنکه اصل عدم وجوب است پس متوقف است به شرع و به جهت آنکه ابتلای به آن عمومیت دارد و اگر واجب بود اشتهار پیدا می‌کرد وجوب آن در حالی که واقع شده است ترک آن در بعضی از شهر ها و اینکه آن صرفا خواندن و دعوت به سوی نماز است و …
و شیخ در کتاب خلاف گفته است که آن ها دو مستحب موکد هستند بر مردان و این اقوی است در نزد من (علامه حلی) به جهت آنچه گذشت از ادله.
و چه بسا قائلون به وجوب اقامه به مثل این حدیث (حدیث علی بن حمزه بطائنی) احتجاج کرده اند حال آنکه آن حدیث ضعیف است.
نقدی بر کلام علامه حلی
به نظر می رسد علامه حلی تفاوتی بین اذان اعلام و اذان متصل به نماز در استدلال های خود قائل نشده است و این امر در استدلالات ابن ادریس حلی نیز موجود بود.
نیز استناد به قاعده لوکان لبان باید در مقایسه با عمل خاصه صورت بگیرد و نه امصار اهل سنت.
همچنین برخی از ادله مذکور تنها در مورد اذان قابلیت تصدیق دارند و نسبت به اقامه نمی توانند مورد استناد قرار گیرند مانند حدیثی که موذنین را امنا می داند و مانند حدیثی که اذان را به عنوان سنت معرفی می کند.
مویدات روایی عدم وجوب
[ ٦٨٧٤ ] ٦ ـ وبأسناده عن سعد بن عبد الله ، عن محمّد بن الحسين ، عن جعفر بن بشير ، عن عمر بن يزيد قال : سألت أبا عبد الله عليه‌السلام عن الإِقامة بغير أذان في المغرب ؟ فقال : ليس به بأس ، وما اُحبّ أن يعتاد.
ترجمه حدیث:
راوی گوید : پرسیدم از حضرت امام صادق علیه السلام از اقامه بدون اذان در نماز مغرب. پس فرمود: اشکالی ندارد و من دوست نمی دارم که (ترک آن) عادت شود.
· ارزیابی:
Ø محمد بن حسن بن علی طوسی : امامی – ثقه – جلیل
Ø سعید بن عبد الله: ” ” “
Ø رجالالنجاشي /ص178 : شيخ هذه الطائفة و فقيهها و وجهها
Ø فهرستالطوسي /ص216 : جليل القدر واسع الأخبار كثير التصانيف ثقة
نکته: کتاب رحمه، که باعث تعارضات می شود؛ کلینی از ایشان نقل نمی کند
Ø محمد بن حسین: ” ” “
Ø فهرستالطوسي /ص400 : ثقة
Ø رجالالطوسي /ص379 : ثقة
Ø رجالالنجاشي /ص334 : جليل من أصحابنا عظيم القدر كثير الرواية ثقة عين حسن التصانيف مسكون إلى روايته
Ø جعفر بن بشیر: ” ” “
Ø فهرستالطوسي /ص110 : ثقة جليل القدر
Ø رجالالنجاشي /ص119 : من زهاد أصحابنا و عبادهم و نساكهم و كان ثقة
Ø عمر بن یزید: مشترک بین ذبیان(امامی و ثقه) و بیاع السابری(امامی / ثقه / جلیل)
ü ذبیان:
مطلبی یافت نشد اما إمامي،ثقةعلىالتحقيق
ü بیاع السابری:
Ø رجالالنجاشي /ص283 : ثقة جليل
Ø فهرستالطوسي /ص324 : ثقة
Ø رجالالطوسي /ص339 : ثقة
نتیجه : صحیح و مسند
· دلالت:
§ اقامه بدون اذان در نماز مغرب اشکالی ندارد اما حضرت بیان کردند که دوست ندارم این عادت شود(که در نماز مغرب، اذان ترک شود)
§ این روایت دال بر جواز است؛ فقهاء الان از همین برداشت کردند که اذان و اقامه واجب نیست در حالی که از این روایت فقط اذان مستحب است اما اقامه واجب است.
§ نکته: امکان دارد تقیه باشد – ما احب ان یعتاد
درس خارج آقای شهیدی
· اقوال به صورت خلاصه
1. وجوب اذان و اقامه
2. وجوب اذان و اقامه در نماز صبح و مغرب
3. وجوب اذان و اقامه برای نماز جماعت
4. نظر آقای شهیدی: اذان مستحب ولی اقامه مستحب موکد است
· قول مشهور
مستحب بودن اذان و اقامه
· قول دوم
وجوب اذان و اقامه در نماز جماعت و اگر گفته نشود، جماعت باطل است. شیخ مفید(مقنعه ص 97) و شیخ طوسی (نهایه 64) و ابن براج و ابن حمزه
· قول سوم
وجوب اذان و اقامه در نماز صبح،مغرب و نماز جمعه؛ اقامه در همه نماز ها واجب است(اذان فقط در همان سه واجب بود)
سید مرتضی در العلم و العمل
نکته: قائل به وجوب مطلق اذان و اقامه نیست بلکه همان تفصیل است.
· اثبات عدم وجوب
روایاتی که بیان می کند اگر اذان و اقامه گفته شود، ملائکه اقتداء می کنند و الا ملائکه اقتدا نمی کنند.
«وَ عَنْهُ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّكَ إِذَا أَذَّنْتَ وَ أَقَمْتَ صَلَّى خَلْفَكَ صَفَّانِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ إِنْ أَقَمْتَ إِقَامَةً بِغَيْرِ أَذَانٍ صَلَّى خَلْفَكَ صَفٌّ وَاحِدٌ
· وجوب اذان در نماز جماعت
1-روایت أبی بصیر: مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ أَ يُجْزِئُ أَذَانٌ وَاحِدٌ قَالَ إِنْ صَلَّيْتَ جَمَاعَةً لَمْ يُجْزِئْ إِلَّا أَذَانٌ وَ إِقَامَةٌ وَ إِنْ كُنْتَ وَحْدَكَ تُبَادِرُ أَمْراً تَخَافُ أَنْ يَفُوتَكَ يُجْزِئُكَ إِقَامَةٌ إِلَّا الْفَجْرَ وَ الْمَغْرِبَ فَإِنَّهُ يَنْبَغِي أَنْ تُؤَذِّنَ فِيهِمَا وَ تُقِيمَ مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ لَا يَقْصُرُ فِيهِمَا كَمَا يَقْصُرُ فِي سَائِرِ الصَّلَوَاتِ.
مفاد روایت:
– وجوب اذان و اقامه در نماز جماعت
– وجوب اذان و اقامه در نماز صبح و مغرب حتی در حالت خطر مرگ
نکته: برخی به علی بن ابی حمزه اشکال گرفتند که از روسای واقفیه است اما آقای شهیدی، با استصحاب وثاقت علی بن ابی حمزه، قبول می کند.
2-موثقه عمار: مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سُئِلَ عَنِ الْأَذَانِ هَلْ يَجُوزُ أَنْ يَكُونَ مِنْ غَيْرِ عَارِفٍ قَالَ لَا يَسْتَقِيمُ الْأَذَانُ وَ لَا يَجُوزُ أَنْ يُؤَذِّنَ بِهِ إِلَّا رَجُلٌ مُسْلِمٌ عَارِفٌ فَإِنْ عَلِمَ الْأَذَانَ فَأَذَّنَ بِهِ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ عَارِفاً لَمْ يُجْزِ أَذَانُهُ وَ لَا إِقَامَتُهُ وَ لَا يُقْتَدَى بِهِ وَ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ يُؤَذِّنُ وَ يُقِيمُ لِيُصَلِّيَ وَحْدَهُ فَيَجِي‌ءُ رَجُلٌ آخَرُ فَيَقُولُ لَهُ نُصَلِّي جَمَاعَةً فَهَلْ يَجُوزُ أَنْ يُصَلِّيَا بِذَلِكَ الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ قَالَ لَا وَ لَكِنْ يُؤَذِّنُ وَ يُقِيمُ.
سؤال می کند که شخصی اذان و اقامه می گوید تا فرادا نماز بخواند و شخص دیگری می آید و می گوید بیایید نماز جماعت بخوانیم. آیا می شود با همان اذان و اقامه آن شخص نماز جماعت برگزار شود؟ حضرت فرمود: خیر، باید برای جماعت اذان و اقامه گفته شود.
یعنی نمی توان با اذان و اقامه کسی که در حال فرادا خواندن است، نماز جماعت – امام آن شخص نیست – برپا کرد.
3-صحیحه عبدالله بن سنان: وَ رَوَى الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: يُجْزِيكَ إِذَا خَلَوْتَ فِي بَيْتِكَ إِقَامَةٌ وَاحِدَةٌ بِغَيْرِ أَذَانٍ.
نماز فرادا، اقامه بدون اذان اما در نماز جماعت، هر دو باید باشد.
دلالت یجزیک، بر انجام وظیفه، یعنی واجب بوده.
اشکال: روایت ابی بصیر نماز مغرب و صبح را استثناء کرد.
4-معتبره عبیدالله بن حلبی: وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَبِيهِ أَنَّهُ كَانَ إِذَا صَلَّى وَحْدَهُ فِي الْبَيْتِ أَقَامَ إِقَامَةً وَ لَمْ يُؤَذِّنْ.
امام باقر وقتی در خانه نماز می خواندن، فقط اقامه می گفتند – بدون اذان –
اقول: احتمال دارد، نماز غیر صبح و مغرب باشد و الا حضرت در صبح و مغرب اذان می گفتند
اشکال: می توان تمسک به اطلاق کرد، یعنی در تمامی نماز ها
آقای شهیدی: مفهوم روایت، اگر امام جماعت می خواندن، اذان و اقامه می گفتند
اشکال حقیر: این مفهوم واقعا قابل دفاع نیست.
معارض وجوب اذان در جماعت
1-موثقه حسن بن زیاد: سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُكَيْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِذَا كَانَ الْقَوْمُ لَا يَنْتَظِرُونَ أَحَداً اكْتَفَوْا بِإِقَامَةٍ وَاحِدَةٍ؛ عبارت قوم، دال بر نماز جماعت است.
2-صحیحه علی بن رئاب: وَ عَنْهُمَا، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ قُلْتُ: تَحْضُرُ الصَّلَاةُ وَ نَحْنُ مُجْتَمِعُونَ فِي مَكَانٍ وَاحِدٍ، تُجْزِؤُنَا إِقَامَةٌ بِغَيْرِ أَذَانٍ؟ قَالَ: «نَعَمْ»
نحن مجتمعون، اشاره به نماز جماعت دارد
اذان در نماز صبح و مغرب
دلیل وجوب:
1-صحیحه زراره: وَ رَوَى زُرَارَةُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ إِنَّ أَدْنَى مَا يُجْزِي مِنَ الْأَذَانِ أَنْ يَفْتَتِحَ اللَّيْلَ بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ وَ يَفْتَتِحَ النَّهَارَ بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ وَ يُجْزِيكَ فِي سَائِرِ الصَّلَاةِ إِقَامَةٌ بِغَيْرِ أَذَانٍ؛ لیل مراد نماز مغرب و نهار یعنی نماز صبح؛ چون با این دو نماز صبح و شب را آغاز می شود.
خویی: ادنی وجوبی نگرفته، بلکه استحبابی گرفته است؛ اشکال: خلاف ظاهر یجزی و اجزای از عمل به وظیفه است.
2-روایت صبّاح بن سیابه: أَخْبَرَنِي الشَّيْخُ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ أَوِ ابْنِ عَمَّارٍ عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ سَيَابَةَ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لَا تَدَعِ الْأَذَانَ فِي الصَّلَوَاتِ كُلِّهَا فَإِنْ تَرَكْتَهُ فَلَا تَتْرُكْهُ فِي الْمَغْرِبِ وَ الْفَجْرِ فَإِنَّهُ لَيْسَ فِيهِمَا تَقْصِيرٌ
در نماز صبح و مغرب نباید ترک شود؛ به دلیل مجهول بودن صباح، سند مجهول می شود؛ آقای خویی از لسان لیس فیهما تقصیر، وجوب را برداشت نکرده است.
3-صحیحه ابن سنان: عَنْهُ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: يُجْزِيكَ فِي الصَّلَاةِ إِقَامَةٌ وَاحِدَةٌ إِلَّا الْغَدَاةَ وَ الْمَغْرِبَ.
خویی دلالت بر وجوب روایت را به دلیل عبارت یجزیک فی الصلاه پذیرفته است؛ خلاف یجزیک فی الاذان یا عن الاذان
طبق مبنای خویی: یجزیک فی الصلاه احتمال استحباب دارد چون نفرمود که عن الصلاه
قرینه بر عدم وجوب اذان در نماز صبح و مغرب
1-صحیحه عمر بن یزید: فَأَمَّا مَا رَوَاهُ- سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْإِقَامَةِ بِغَيْرِ أَذَانٍ فِي الْمَغْرِبِ فَقَالَ لَيْسَ بِهِ بَأْسٌ وَ مَا أُحِبُّ أَنْ يُعْتَادَ.
حکم نماز صبح فهمیده می شود؛ چون امکان تفصیل نیست.
2- صحیحه صفوان بن مهران: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْأَذَانُ مَثْنَى مَثْنَى وَ الْإِقَامَةُ مَثْنَى مَثْنَى وَ لَا بُدَّ فِي الْفَجْرِ وَ الْمَغْرِبِ مِنْ أَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ فِي الْحَضَرِ وَ السَّفَرِ لِأَنَّهُ لَا يُقَصَّرُ فِيهِمَا فِي حَضَرٍ وَ لَا سَفَرٍ وَ يُجْزِيكَ إِقَامَةٌ بِغَيْرِ أَذَانٍ فِي الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ الْأَذَانُ وَ الْإِقَامَةُ فِي جَمِيعِ الصَّلَوَاتِ أَفْضَلُ
خویی: از عبارت «الاذان و الاقامه فی جمیع الصلوات افضل» استفاده کردند اند که در صبح و مغرب مستحب است؛ پس لا بد فی الفجر…. حمل بر استحباب می شود.
جواب: حضرت نماز صبح و مغرب را واجب کرده است که اذان و اقامه گفته شود بعد در مابقی نماز ها بیان کرده است که افضل است اذان گفته شود.
نظر نهایی شهیدی
عمل به صحیحه عمر بن یزید(سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْإِقَامَةِ بِغَيْرِ أَذَانٍ فِي الْمَغْرِبِ فَقَالَ لَيْسَ بِهِ بَأْسٌ وَ مَا أُحِبُّ أَنْ يُعْتَادَ) که قرینه برای عدم وجوب اذان در نماز صبح و مغرب
علاوه بر این که به قول مرحوم خویی دلیل خامسی در فقه غیر از کتاب و سنت و اجماع و عقل داریم و آن، دلیل «لو کان لبان» است و حکم به این مهمی و محل ابتلایی (وجوب اذان گفتن در نماز صبح و مغرب) اگر ثابت می بود بر شیعه مخفی می ماند؟!! قطعاً مخفی نمی ماند و لذا از این، کشف می شود که اذان در نماز صبح و مغرب مثل بقیه نماز ها وجوب ندارد.
ادله وجوب اذان و اقامه به طور مطلق
1- فَأَمَّا مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ لَا بُدَّ لِلْمَرِيضِ أَنْ يُؤَذِّنَ وَ يُقِيمَ إِذَا أَرَادَ الصَّلَاةَ وَ لَوْ فِي نَفْسِهِ إِنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى أَنْ يَتَكَلَّمَ بِهِ سُئِلَ فَإِنْ كَانَ شَدِيدَ الْوَجَعِ قَالَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ يُؤَذِّنَ وَ يُقِيمَ لِأَنَّهُ لَا صَلَاةَ إِلَّا بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ؛ اگر مریض اصلا نمی توانست اذان و اقامه بگوید، باید بگوید چون لا صلاه الا باذان و اقامه
ظهور در وجوب اذان و اقامه در همه نماز ها
2- و نیز در صحیحه حلبی آمده است: أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ سَعِيدٍ الْأَعْرَجِ وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا افْتَتَحْتَ الصَّلَاةَ وَ نَسِيتَ أَنْ تُؤَذِّنَ وَ تُقِيمَ ثُمَّ ذَكَرْتَ قَبْلَ أَنْ تَرْكَعَ فَانْصَرِفْ فَأَذِّنْ وَ أَقِمْ وَ اسْتَفْتِحِ الصَّلَاةَ وَ إِنْ كُنْتَ قَدْ رَكَعْتَ فَأَتِمَّ عَلَى صَلَاتِكَ
اگر اذان و اقامه فراموش شد، می توان قبل رکوع نماز را با اذان و اقامه اعاده کرد اما بعد از رکوع…
3- عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ الْأَذَانَ وَ الْإِقَامَةَ حَتَّى دَخَلَ فِي الصَّلَاةِ قَالَ فَلْيَمْضِ فِي صَلَاتِهِ فَإِنَّمَا الْأَذَانُ سُنَّةٌ.
در استحباب و وجوب اذان و اقامه اختلاف شده است:
– همدانی و بروجردی:
عدم وجوب اذان و اقامه؛ چون سنت در عبارت«اذان سنه» یعنی مستحب در مقابل فریضه که واجب است.
– سیستانی:
سنت یعنی ما سنه النبی در مقابل ما فرضه الله؛ یعنی اموری که پیامبر واجب کرده است.
آقای بروجردی در نهایت تقریر ج 1 ص 480:
اگر مراد از سنت، ما أوجبه النبی باشد، با فلیمض تناسب ندارد؛ یعنی علت مضی این باشد که پیامبر واجب کرده است، مشکل است بلکه مراد چون مستحب است، می توان گذشت.
حقیر حرف آقای بروجردی را قبول ندارم؛ امکان دارد که واجب بتوان از واجب نیز گذشت.
در ادامه ی فرمایند: اذان را خداوند تشریع کرده است نه پیامبر:
– ﴿وَ إِذَا نَادَيْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ اتَّخَذُوهَا هُزُواً وَ لَعِباً ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَ يَعْقِلُون﴾
– ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلاَةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُون﴾
– خدا در معراج به پیامبر اذان و اقامه را امر کرد؛ لذا اذان و اقامه سنت پیامبر نیست تا گفته شود پیامبر واجب کرده است
حقیر:
خداوند در آیات فقط اشاره کرده است به اذان و حال آنکه پیامبر هر آنچه می گوید، وحی الهی است(ما ینطق عن الهوی الا یوحی) و آیه ما آتاکم الرسول فخذوه
فریضه یعنی مواردی که خدا در قرآن واجب کرده باشد اما اذان و اقامه را خدا در قرآن واجب نکرده است بلکه فقط اشاره کرده است
آقای سیستانی:
در ذهن زراره بوده که اگر عمدا اذان و اقامه را ترک کند باید برگردد و با اذان و اقامه بخواند، لذا فرض سوال را در صورت نسیان مطرح می کند و حضرت بیان می کنند اگر بعد از رکوع یاد آورد، ادامه بدهد، چون اذان سنت است و در ذهن زراره بود که «السنه لا تنقض الفریضه»[16] ؛ لذا ترک سهوی اذان و اقامه که جزء سنت است، اشکالی ندارد و نماز محکوم به صحت است مانند اینکه حمد و سوره را که جزء سنت است فراموش کند و وارد رکوع شود – نمازش صحیح است –
حقیر: این معنای مرتکز عند الزواره را باید اثبات کرد
اینکه اذان و اقامه را در شب معراج به پیامبر امر کردند، دلیل نمی شود تا در حق تمام مسلمین واجب باشد بلکه همان واجبات غیر رکنی مانند تشهد، قرائت و…. به پیامبر امر کرده و پیامبر آنها را تشریع کرده است(یعنی در روایت آمد است)
نظر آقای شهیدی در این بحث:
روایت نسبت به سنت وجوبی یا مستحبی اجمال دارد؛
و این که آقای سیستانی فرموده اند در ذهن زراره این بوده است که اگر عمداً اذان و اقامه را ترک کند نمازش باطل است صحیح نیست؛ زیرا مردم به خاطر استحباب اذان و اقامه مقیّد بودند اذان و اقامه بگویند و لذا وقتی فراموش می کردند می خواستند ببینند راهی دارد که برگردند و عمل به استحباب اذان و اقامه کنند یا دیگر وقت آن گذشته است و باید نماز را ادامه بدهد، که حضرت فرمود باید نماز را ادامه بدهد.
حقیر: این فرض آقای شهیدی خیلی بعید است و اینکه نمی توان به خاطره یک امر مستحبی نماز را دوباره اعاده کرد اما برای اذان و اقامه قبل از رکوع می توان، این نشان می دهد واجب است
اشکال: علت قبل و بعد رکوع چیست؟ روایت
کلید واژه ها
سنت: عبارت سنت در اصطلاح فقهی به معنای مستحب به کار می رود لکن یکی دیگر از معانی سنت که در روایات مورد استفاده قرار گرفته است احکام شرعی است که پیابر آن ها را بر مسلمانان واجب کرده است.
کراهت: عبارت کراهت در روایات غالبا دال بر وجوب است گرچه در برخی موارد دال بر مکروه اصطاحی به معنای مرجوح غیر حرام به کار رفته است.
خبر واحد: خبری که به حد تواطر نرسیده باشد.
فجر و غداه: به معنای ساعاتی از طلوع خورشید هستند و در عبارات مجازاز نماز صبح هستند.
جمع بندی
به هر حال، عرض کردیم برخی از روایات مثل موثقه عمار و صحیحه حلبی ظاهر در وجوب اذان مطلقاً یعنی در جمیع نماز های واجب است؛ لکن روایات دیگری بود که از آن ها فهمیدیم اذان واجب نیست و مستحب است؛ علاوه بر این که «لو کان لبان» اگر اذان ولو فی الجمله واجب می بود حکم آن بر مسلمین مخفی نمی ماند که هم مشهور بین عامه و هم شیعه استحباب اذان باشد.
[1] با توجه به قول به وجوب اجمالی شیخ مفید و عدم ذکر اذان و اقامه در این جمله و عبارات دیگر شیخ می توان چنین برداشت کرد که شیخ اذان و اقامه را ملحق به خود نماز می داند.
[2] المقنعة نویسنده : الشيخ المفيد جلد : 1 صفحه : 97
[3] برداشت دلالت از روایات در این حدیث و احادیث بعد به صورت «لو خلی و نفسه» است یعنی اگر ما باشیم این روایت فقط آنچه از این روایت با قرائن مستقیم حالیه و مقالیه فهمیده می شود چنین است و در صورت انضمام با احادیث معارض ممکن است به شکل دیگری معنا شود.
[4] النهاية نویسنده : الشيخ الطوسي جلد : 1 صفحه : 64
[5] المبسوط في فقه الإمامية نویسنده : الشيخ الطوسي جلد : 1 صفحه : 95
[6] السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي نویسنده : ابن إدريس الحلي جلد : 1 صفحه : 211
[7] کتاب مصباح سید مترضی به ما نرسیده است.
[8] چنانچه ذکر شده شیخ طوسی در کتاب المبسوط نیز قائل به وجوب اذان و اقامه در نماز جماعت شده است. و نقل ابن ادریس از آن کامل نیست.
[9] باید دانست مراد ابن ادریس از فقدان دلیل کدام مورد است، آیا او دلالت اخبار موجود بر وجوب را نمی تواند بپذیرد یا اینکه اساسا اخبار آحاد دال بر وجوب اجمالی را اساسا به عنوان دلیل تلقی نمی کند. ظاهر آن مورد دوم است چرا که ابن ادریس مورد عمل به اخبار آحاد تابع مکتب بغداد و سید مرتضی است.
[10] یکی از ادله‌ای که گاه در استدلال فقهی بدان تمسک می‌شود، قاعده‌ی «لو کان لبان» است.مفاد این قاعده در یک جمله این است که اگر چنین حکمی وجود می‌داشت، آشکار میشد. گفته شده است که مرحوم آقای خویی از این دلیل به طور گسترده‌تری استفاده کرده‌اند به گونه‌ای که به عنوان دلیل پنجم (در کنار ادله اربعه) جای گرفته است.
[11] مشهور بلکه مورد اجماع شیعه است که اذان به دو قسم اذان اعلام و اذان متصل به صلاه مشروع است و ظاهر این است که حدیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ناظر به اذان اعلام باشد و نه اذان متصل به به صلاه و در این صورت شاهد آوردن این حدیث ناتمام است.
[12] شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام -ط اسماعیلیان) نویسنده : المحقق الحلي جلد : 1 صفحه : 64
[13] اشاره دارد به حدیث علی بن حمزه بطائنی که پیش تر بیان شد.
[14] به جهت از پرهیز از اطاله مقاله بقیه کلام علامه ذکر نشد. منتهى المطلب في تحقيق المذهب نویسنده : العلامة الحلي جلد : 4 صفحه : 411
[15] حدیث و بررسی آن خواهد آمد.
[16] ا تُعَادُ الصَّلَاةُ إِلَّا مِنْ خَمْسَةٍ الطَّهُورِ وَ الْوَقْتِ وَ الْقِبْلَةِ وَ الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ ثُمَّ قَالَ الْقِرَاءَةُ سُنَّةٌ وَ التَّشَهُّدُ سُنَّةٌ فَلَا تَنْقُضُ السُّنَّةُ الْفَرِيضَةَ
ثبت دیدگاه