نکاتی کلی درباره مسئله تقلید در فقه
در مورد مسئله تقلید از مجتهد یا فقیه، چند نکته کلی نیاز به تصحیح یا دقت مجدد دارد:
1️⃣ کلمه “تقلید” که در ادبیات فقهی آمده، به معنای “پیروی کردن از نظر یک شخص” است، نه “ادای کسی را درآوردن”، پس نباید این اصطلاح را با معنی رایج تقلید در زبان فارسی اشتباه بگیریم و بعد بشود آنچه نباید بشود!
البته در واقع معنی اصلی این کلمه در زبان عربی “به گردن انداختن” بوده است، یعنی کسی که تقلید میکند، وظیفه یافتن حکم شرعی را به گردن مجتهدی که از او تقلید میکند می اندازد، بعدتر دلیل بکار بردن این تعبیر در فقه روشن تر خواهد شد.
#احکام #تقلید
2️⃣ در مسائل اعتقادی وظیفه هر شخص به دست آوردن یقین از راه جستجو و تلاش شخصی است، پس چرا در مسائل فقهی “باید” تقلید کرد؟
مشکل اصلی این پرسش این است که پیشفرض سوال نادرست و اشکال آن دقیقا در همین کلمه “باید” است!
در مسائل فقهی هم “نباید” تقلید کرد و وظیفه اولیه هر شخص مکلفی است که یا خودش به احکام شرعی و مسائل فقهی مبتلا به خود “علم” پیدا کند و یا اقلا احتیاط کند و مثلا اگر فهمید در مسئله ای هیچ کس قائل به واجب بودن نیست، بلکه همه یا فتوا به حرمت داده اند یا جواز، از انجام آن “احتیاطا” خودداری کند تا در حرام “احتمالی” نیفتد.
این حکم اولی و اصلی مسئله است. اما روشن است که زندگی بر اساس احتیاط نشدنی و یا اقلا زجرآور است، از طرف دیگر هم بررسی تک تک مسائل فقهی – که علاوه بر حجم زیاد مباحث، نیازمند مهارتهای مقدماتی زیادی مثل تسلط بر قرآن و احادیث و زبان عربی و غیره است – تلاش و وقت زیادی میطلبد و عملا برای همه مکلفین ممکن نیست، از این رو در طول تاریخ فقه، یکی از پرچالش ترین و مهمترین بحثها میان عالمان دینی این بوده که آیا “ممکن است” شخص بجای دو راه اصلی اجتهاد و احتیاط، به سخن مجتهدی اعتماد کند و بر اساس فتوای او عمل کند؟ اکثریت عالمان دینی بر اساس مبانی مختلف با توجه به برخی آیات قرآن و احادیث بسیاری که در این موضوع داریم، به این پرسش پاسخ داده اند، و جالب اینکه در طول تاریخ بودند بزرگانی از فقها که پاسخشان به این پرسش “خیر” بوده است!
پس تا اینجا روشن شد که وظیفه اصلی تقلید نیست و در واقع تقلید تسهیل و ارفاقی از سوی شارع بوده که عموم مومنین درگیر اجتهاد و احتیاط نشوند، و همچنین معلوم شد که چرا به این کار تقلید گفته میشود، در واقع مکلف، وظیفه خود در باب اجتهاد در مسائل فقهی را بر گردن مجتهد انداخته است.
#احکام #تقلید
3️⃣ چرا خودمان نتوانیم به مسائل شرعی دست پیدا کنیم؟
اتفاقا چنانکه گذشت وظیفه اولیه هر مکلف همین است و آیات و روایات بیشماری به کسب علم خصوصا علم به احکام شرعی تشویق کرده اند، ولی باید توجه داشت فرایند به دست آوردن احکام شرعی – که به آن اجتهاد هم گفته میشود – ساده نیست و نیازمند آشنایی با زبان عربی کلاسیک، تسلط بر آیات قرآن و احادیث و تفسیر و تحلیل آنها، حدیث شناسی و توانایی ارزشگذاری احادیث مختلف، همچنین احاطه بر مسائل اصول فقه و آشنایی با علومی مانند کلام، منطق و تاریخ و غیره، است. رسیدن به حداقل های لازم در این زمینه ها سالهای زیادی تلاش میطلبد و به همین دلیل برای اکثریت مردم – حتی کسانی که در حوزه ها مشغول تحصیل هستند – رسیدن به این مرحله ساده نیست.
اما اگر شخصی بخواهد بدون علم و مهارت لازم و صرفا بر اساس مطالعات پراکنده به حکمی شرعی برسد و بر اساس آن عمل کند، در واقع به تکلیف خود عمل نکرده و صرفا وقت خود را تلف گمانه هایی بی ارزش کرده است، هرچند بگوید “قلبا” به این حکم راضی تر است تا آنچه مجتهد گفته مثلا، در قرآن کریم هم این شخص بعنوان گمراه ترین آدم معرفی شده است: “وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اللَّه”.
#احکام #تقلید
4️⃣ شخص غیر مجتهد، با توجه به سختی اجتهاد، چرا بجای تقلید، احتیاط نکند؟
بله هر مکلفی میتواند احتیاط بکند و اگر درست احتیاط کند “قطعا” به وظیفه شرعی اش نیز عمل کرده است.
اما مسئله اصلی اینجاست که باید به معنی احتیاط دقیقا توجه داشت؛ احتیاط یعنی شخص “یقین پیدا کند” وظیفه اش را در هر مسئله شرعی انجام داده است، مثلا در کاری که احتمال حرام بودن و مباح بودن میرود باید آن را ترک کند حتما و در کاری که احتمال واجب بودن و جائز بودن میدهد حتما آن را انجام دهد تا یقین کند با هیچ تکلیفی مخالفت نکرده است.
اگر قدری به مسائل فقهی زیادی که روزانه با آنها مواجهیم دقت کنیم، متوجه میشویم احتیاط عملا تنه به تنه کارهای ناممکن میزند و در مواردی حتی مجبور به تکرار عبادات برای احتیاط میشویم!
#احکام #تقلید
5️⃣ چرا باید از فقیه اعلم و زنده تقلید کرد؟
وقتی شخصی که مجتهد نیست میخواهد شروع به تقلید کند باید به سراغ یک مجتهد برود برای تقلید، و با توجه به این که هنوز تقلید نکرده وظیفه او احتیاط است، پس باید رعایت احتیاط بکند یعنی به قدر متیقن مجتهد قابل اعتماد بر اساس همه نظریه ها رجوع کند که میشود فقیه اعلم و زنده.
بله اگر به فقیه اعلم و زنده مراجعه کرد و نظر او بر این بود که میشود به مجتهد غیر اعلم یا مجتهد درگذشته هم رجوع کرد، میشود در این مسئله از او تقلید کند.
پس وظیفه اولیه شخص برای تقلید کردن، رعایت احتیاط در شرایط مرجع تقلید است.
#احکام #تقلید
6️⃣ به چه کسی مجتهد اعلم گفته میشود؟
مجتهد اعلم به مجتهدی گفته میشود که از تمام مجتهدین زمان خود حکم خدا را بهتر بفهمد.
پس ملاک در اعلمیت فقط توانایی بیشتر در یافتن حکم خداست و مثلا تقوای بیشتر در ظاهر یا تسلط بیشتر بر سایر علوم مثل سیاست به خودی خود ربطی به اعلمیت ندارد، هرچند بنظر برخی از فقها مانند آیت الله سیستانی در مواردی که دو مجتهد از لحاظ علمی مساوی اند، “چنانچه با ورع‌تر بودن یكی از آنها ثابت شود، به این معنا كه در اموری كه در فتوی دادن و استنباط نقش دارند، بیشتر احتیاط كند و اهل تحقیق و بررسی باشد باید از او تقلید كند”.
البته در تقلید از مجتهد، عادل بودن مجتهد جزء شروط اولیه است.
#احکام #تقلید
7️⃣ تشخیص مجتهد اعلم راحت است؟
متاسفانه چندان راحت نیست!
دو مشکل اساسی در تشخیص مجتهد اعلم وجود دارد:
1- ملاک اعلمیت “تسلط بیشتر شخص بر پیدا کردن احکام” است، خود همین ملاک یک ملاک تخصصی است که تشخیص آن آسان نیست.
به همین دلیل در رساله ها گفته اند که برای به دست آوردن این ملاک، اگر شخص خودش اهل علم نباشد و نتواند یقین پیدا کند به اعلمیت مجتهدی، باید به اهل فضل یا همان اهل خبره رجوع کرد، یعنی کسانی که با این مسائل آشنایی دارند و لااقل فی الجمله از وضعیت علمی مجتهدین هم خبر دارند.*
2- گاهی اینقدر فاصله علمی میان دو یا چند مجتهد کم است که اهل فضل هم آنها را در یک حدود مساوی میدانند، البته اینجا و برخلاف مورد قبل، کار راحت میشود و بنابر نظر مشهور از هرکدام از آنها میشود تقلید کرد.
هرچند پیدا کردن مرجع تقلید ساده نیست و نیاز به پرس و جو و دقت زیادی دارد، اما همه ما برای یافتن بهترین متخصص ها در مسائل روزمره زندگی تلاش زیادی میکنیم، آیا قابل قبول است که تلاش نکنیم برای یافتن شخصی که بتوانیم به درستی در مسائل شرعی به او مراجعه کنیم؟
* مراجعه به اهل خبره دو صورت دارد که در عموم رساله ها آمده است، در رساله آیت الله سیستانی مسئله چنین است:
1- آنکه دو نفر عالم و عادل که می‌توانند مجتهد و أعلم را تشخیص دهند، مجتهد بودن یا أعلم بودن کسی را تصدیق کنند، به‌شرط آنکه دو نفر عالم و عادل دیگر با گفته آنان مخالفت ننمایند. بلکه اجتهاد یا أعلمیت کسی به گفته یک نفر از اهل خبره و اطلاع که مورد وثوق انسان باشد نیز ثابت میشود.
2- آنکه مکلف از راه‌های عقلایی به اجتهاد یا أعلمیت فردی اطمینان پیدا کند، مثل آنکه عدّه‌ای از اهل علم که می‌توانند مجتهد و أعلم را تشخیص دهند، و از گفته آنان اطمینان پیدا میشود، مجتهد بودن یا أعلم بودن کسی را تصدیق کنند.
#احکام #تقلید
8️⃣ شخصی مدتی بدون تقلید اعمالش را انجام داده، آیا اعمالش باطل است؟
در جواب این سوال باید به این نکته توجه داشت که این مساله تقلیدی است و این شخص باید بعد از آنکه به تقلید رو آورد، بر اساس فتوای مجتهد خود پاسخ این مسئله را بیابد.
نکته اصلی اختلاف فقها در این مساله به این برمیگردد که میان فقها در مورد مبنای فقهی “جواز تقلید” اختلاف است و مبانی مختلفی برای “جواز تقلید” دارند که باعث میشود در این مسئله قدری نظرات متفاوت باشد.
نظر آیت الله سیستانی در این مسئله اجمالا چنین است:
“اگر مکلّف مدتی اعمال خود را بدون تقلید انجام دهد، اگر اعمال او مطابق با واقع، یا فتوای مجتهدی باشد که اکنون میتواند مرجع او باشد صحیح است، و در غیر این صورت اگر جاهل قاصر بوده (یعنی در یادگیری مسأله کوتاهی و سهل انگاری نکرده باشد)، و نقص عمل از جهت ارکان و مانند آن نبوده است، عمل صحیح است.
و همچنین است اگر جاهل مقصّر بوده است (یعنی در یادگیری مسأله و ندانستن آن کوتاهی کرده است)، و نقص عمل از جهتی بوده است که در صورت جهل صحیح است مانند جهر به جای اخفات یا به‌عکس.
و همچنین اگر کیفیت اعمال گذشته را نداند ولی احتمال معقول میدهد که آن اعمال را به طور صحیح به جا آورده باشد، محکوم به صحت است، بجز در بعضی موارد که در «منهاج الصالحین» ذکر شده است.”
توضیحات بیشتر این مساله بر طبق نظر ایشان را میتوانید اینجا (https://www.sistani.org/persian/book/25103/4003/) (مساله 18) بخوانید.
پ ن: نوشتن در مورد همه ابعاد مسئله تقلید در یک یا چند پست ناشدنی است و تا همینجا هم پستها بسیار طولانی و احتمالا حوصله سر بر شده اند، و به همین دلیل تلاش شد در این سلسله پستها بیشتر به مسائل کلی مربوط به تقلید پرداخته شود.
اکثر مسائل این پست – جز مواردی که تصریح شد – بر طبق نظر مشهور فقهای شیعه است. برای آشنایی با سایر مسائل مربوط به تقلید و نیز آشنایی بیشتر با برخی از مسائلی که مطرح شد، خواندن این بخش از رساله جامع آیت الله سیستانی بسیار مفید است:
https://www.sistani.org/persian/book/25103/4003/
#احکام #تقلید
ثبت دیدگاه