تحلیل ادبی آیه وضو و تاثیر آن بر استنباط فقهی
حوزه علمیه حضرت بقیه الله عج – قم
استاد راهنما
(حجه الاسلام علیرضا کلاهدوزان)
پژوهشگر
(علیرضا کدخدایی)
طلبه سال سوم حوزه علمیه قم
بـــــســـــم الــله الـــــرحــــمـــن الـــرحــــیـــم
سوره مبارکه مائده، آیه ۶
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
ای اهل ایمان، چون خواهید برای نماز برخیزید صورت و دستها را تا مرفق (آرنج) بشویید و سر و پاها را تا برآمدگی پا مسح کنید، و اگر جُنُب هستید پاکیزه شوید (غسل کنید) و اگر بیمار یا مسافرید یا یکی از شما را قضاء حاجتی دست داده و یا با زنان مباشرت کرده‌اید و آب نیابید در این صورت به خاک پاک و پاکیزه‌ای روی آرید و به آن خاک صورت و دستها را مسح کنید (تیمّم کنید). خدا نمی‌خواهد هیچ گونه سختی برای شما قرار دهد، و لیکن می‌خواهد تا شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند، باشد که شکر او به جای آرید.
چکیده
اختلافاتی که در آیه وجود دارد، تاثیر فقهی دارد از جمله این اختلاف ها «إلی» به معنای مع است یا انتهای غایت و یا کلمه «أرجلَکم» عطف به چه شده است و یا «کعبَین» به چه معناست.
این اختلافات بر سر آیه وضو تقریبا بین علمای شیعه و اهل سنت میباشد اما روایاتی در باب این وضو آمده وعلمای اهل سنت توجیهات نادرستی که به منظور توجیه برخی روایات مخالف کتاب، بر آیه وضو تحمیل کرده اند.
دسته اول ترجیح داده اند خداوند در همین آیه اگر برای شخصی مشکلی به وجود آمده باشد و نتواند وضو بگیرد مانند این که آب موجود نباشد، و یا آب برای انسان ضرر داشته باشد، آن شخص میتواند به جای وضو تیمم کند.
دست نیافتن به آب در بعضی از موارد غالبا پیش میآید، مانند مرض و سفر، و در بعضی دیگر احیانا مانند تخلی کردن و مباشرت با زنان که در این موارد اگر دست آدمی به آب نرسید باید تیمم کند..
پس برای استنباط معنای واقعی و اصلی آیه وضو باید به روایات مراجعه کنیم چون آنها سرچشمه علم و قرآن ناطق و جانشینان واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله هستند.
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات مباحث
گفتار اول: ضرورت و اهمیت مقاله
گفتار دوم: مفهوم شناسی
فصل دوم: تاثیرات آیه وضو
گفتار اول: مفاهیم لغوی تاثیر گذار
گفتار دوم: مسائل ادبی تاثیر گذار
گفتار سوم: بررسی تاثیر مفاهیم لغوی و مسائل ادبی در حکم
فقهی
جمع بندی
کتابنامه
مقدمه
به نام خدا
بعضی از آیات قران هستند که قشرهای مختلف مردم برداشت متفاوت از آن دارند
گاهی برداشت ها هرکدام حسنی دارند و وبلامانع است اما باید دانست که در یک حکم فقهی هرچند دو برداشت به نظر نیکو باشند اما کاملا اشتباه است و نمیشود به هرکدام عمل شود، چراکه عملی واجب است و واجب بایستی بطور صحیح ادا شود.
آیه تطهیر یکی از این نوع آیه هاست. ما در این پژوهش تلاش کردیم تا با بیان تفسیر درست ایه تطهیر با نشانه هاو قرائن صحیح شیوه صحیح وضو را در این مقاله بنویسیم ان شاءالله که بهرمند شویم.
فصل اول: کلیات مباحث
گفتار اول: ضرورت و اهمیت مقاله
علت انتخاب این آیه از قرآن کریم (مائده ۶ ) برای تحقیق این بود که یکی از
مهمترین مسائل دین و کامل کننده دین نماز است و یکی از کارهایی که باید
برای نماز خواندن انجام شود وضو گرفتن است.
در قرآن کریم شیوه صحیح وضو گرفتن را به طور کامل بیان نکرده است، به
همین دلیل اختَلفات بسیار زیادی در مورد شیوه صحیح وضو گرفتن وجود
دارد؛ یکی از بزرگ ترین اختَلفات بین شیعه و سنی بر سر همین وضو
گرفتن بوده چون علمای سنی بر این نظرند که دست ها را باید از پایین به بالا
شست اما علمای شیعه و ائمه معصومین علیه السَلم بر این نظرند که دستها را
باید بالا به پایین و تا نوک انگشتان شست. در ادامه نظر برخی از علما را
خدمت شما عرض خواهیم کرد.
اشخاص و علمای بزرگ و بسیار زیادی که در علم فقه عالم بوده و صاحب
نظر بودند نظرات مختلفی در مورد آیه وضو دارند از جمله الظاهری که از
علمای مذهب شافعی بوده در کتاب بدایة المجتهد و همچنین زفَر از فرقه های
مذهب حنفی در کتاب تفسیر قرطبی و دیگر کتاب ها نظراتی دادهاند که نظرات
آنها را در ادامه بیان خواهیم کرد..
در اهمیت این مباحث همین بس که اگر نظرات اشتباه را قبول کنیم
باعث می شود نماز ما خراب شود و تاثیراتی در دنیا و آخرت ما می
گذارد پس این مباحث بسیار با اهمیت هستند.؛!!
سوال اصلی: آیا در هنگام وضو باید پاها را بشوریم یا مسح بکشیم؟؟
نظر اصلی کدام است؟!!
سواَلت فرعی: ۱ -معنای اصلی حرف »إلی« که در آیه وجود دارد
چیست؟
۲ -به چه علت طریقه صحیح وضو گرفتن کامَل در قران نیامده؟
گفتار دوم: مفهوم شناسی
«الکعبین» معنای لغوی: (الکعب): هر مفصل استخوان.
«المرافق» معنای لغوی: (المرفق): آرنج
«أرجلکم» معنای لغوی: پا ها
«أیدیَکم» معنای لغوی: (ید): دست
تذکر: کلماتی که معنی لغوی آنها گفته شد کلمات اصلی آیه هستند و معانی
اصطلاحی و توضیحات بیشتر آنها در فصل بعدی خواهد آمد….
حد «ید» از سر انگشتان است تا شانه و غیر آن با قرینه فهمیده می شود؛ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ معلوم می شود، مراد از «وایدیکم» تا ارنج است مثل وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا که به وسیله روایات معلوم می شود مراد از «أیدی» چهار انگشت است که از دزد بریده می شود و مثل: فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ که مراد از «ید» در تی مم از مچ تا سر انگشتان است.
)قاموس قرآن، جلد ۷ ،ص۲۶۲)
کعبین در قاموس قرآن: کعبین نزد امامیه عبارتند از دو استخوان روی پا ولی جمهور مفسران و فقهاء گفتند مراد دو استخوان ساق ها است و یعنی دو قوزک ساق ها که در انتهای استخوان ساق و در مفصل ساق و پا هستند.
کعبین در معجم الوسیط: کل مفصل من العظام و العظم الناتی عند ملتقی الالساق والقدم وفی کل قدم کعبان عن یمنتها و عن یسرتها والعامه تسمی العقب کعبا و من القصب والقنا العقده بین الانبوبتین کعوب و کعاب و فص النرد ویقال رجل العالی الکعب یوصف بالشرف والظفر.
واژه مرفق در قاموس قران: مرافق جمع مرفق جمع آرنج است که در لغت عرب آنرا مجمع ساعد و بازو گفته اند(الی المرافق) قید است برای ایدیکم نه برای فاغسلوا و به عبارت دیگر حد مقصود است نه غسل دست در اطلاق عرب مصادیق گوناگون دارد یک دفعه مراد از آن چهار انگشت دست مثل (والسارق و السارقه فاقطعوا ایدیهما)
یک دفعه مراد از آن از مچ به پایین است نحو (فتیمموا صعیدا طیبا فامسحوا بوجوهکم و ایدیکم)
یک دفعه مراد از آن تا آرنج است مثل آیه (ما نحن فی) و یک دفعه مراد از آن از سر انگشتان است تا شانه چنانکه در اقرب الموارد گفته است.
صفحه ۸۱ و صفحه ۲۸۷ مغنی الاریب
صفحه ۸۱: یکی از معانی باء، تبعیض است و گفته شده باء در آیه شریفه (وامسحوا برءوسکم و ارجلکم الی الکعبین) بر همین معنی تبعیض دلالت دارد یعنی سر و پاهارا تا برآمدگی پا مسح کنید. باء در برءوسکم بر تبعیض دلالت دارد چه آنکه هنگام وضو تنها قسمتی از سر مسح شود.
صفحه ۲۸۷: یکی از اقسام عطف ، عطف بر محل است مثل (وامسحوا برءوسکم و ارجلکم الی الکعبین) و مثل (لیس زید بقائم و لا قائدا) در این مثال قائدا عطف بر محل قایم است چه آنکه قائم خبر لیس محسوب می گردد که محلا منصوب است.
معنای معیت
معنای معیت که قلیل است مانند آیه لاتاکلو اموالهم الی اموالکم یا گفته شود مع اموالکم
ومانند فاغسلو رووسکم و ایدکم الی المرافق یا گفته شود مع المرافق
فصل دوم
بعضیها گفته اند کلمه وأیدیكم إلى المرافق به معنای مع است همانگونه در آیه
من أنصاري إلى الله«کیست یاور من با خداوند»
بنابراین بدون تردید، آرنج داخل در وجوب شستن است.
. برخی نیز گفته اند إلي در همان معنای حقیقی خود۔ که انتهاء را می رساند به کار رفته و بنابراین قول نیز گفته شده است که آرنج داخل در وجوب شستن است، چون غایت آرنج از ذي غایة دست جدائی محسوس ندارد، لذا دخول أرنج در وجوب شستن، َلزم خواهد بود. حق مطلب این است که إلى برای انتها است؛ یعنی نه اقتضای دخول مابعد آن آرنج را در ماقبل آن دست دارد و نه اقتضای عدم دخول آنرا، زیرا در بعضی از موارد، استعمال واژه الی، مابعدش از نظر حکم، داخل در ماقبل است، مانند حفظت القرآن من أوله إلى آخرو قرآن را از اول تا آخر آن حفظ کردی چون آنکه اول قرآن را حفظ نموده آخر قرآن را نیز حفظ کرده است و مانند سبحان الذي أسري بعبده لیَل من المسجد الحرام إلى المسجد ألقصى مژه است خدائی که در یک شب، بنده اش را از مسجد حرام تا مسجد اقصی سیر داد که مابعد إلى داخل در ماقبل آن است؛ یعنی سیر در مسجد اقصی نیز انجام شد..
جمع بندی و نتیجه گیری
اگر بخواهیم یک مسئله کلی برای جمع بندی عرض کنیم، این که خداوند متعال انقدر به مسائل طهارت و پاکیزگی در آیات خود می پردازد به ما نشان میدهد که اهمیت و ضرورت طهارت و پاکیزگی چقدر است و چقدر تاثیر مثبت بر روی روح و روان انسان دارد، حال اگر بخواهیم یک الگو برای خود ذکر کنیم، الگوی ما ائمه معصومین علیه السَلام می باشند. انشاءالله که بتوانیم معانی حقیقی آیات قرآن را بفهمیم و با فهم کامل عبادت خدا را به جای بیاوریم. انشاءالله خداوند ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را هر چه سریعتر برای نجات اسلام و بیان معارف عمیق و حقیقی قرآن نزدیکتر و نزدیکتر بگرداند
.. و السَلام علیکم و رحمة الله و برکاته
اللهم عجل لولیک الفرج
ثبت دیدگاه