بخل و ریا
بررسی راه درمان رذیله اخلاقی بخل به واسطه ریا
استاد محترم راهنما
حجت الاسلام والمسلمین سید محمد علوی
پژوهشگر
یاسین زاهدی
مدرسه علمیه بقیه الله(عجل الله تعالی فرجه)
1400-1401
﷽
چکیده
بخل از جمله رذایل اخلاقی است که در روایات و ادبیات دینی به شدت از آن نهی شده به طوری که در روایات جوان گناهکار سخاوتمند برتر از پیر بخیل است که عمر خود را به عبادت گذرانده است و از بخل تعبیر به درختی در جهنم شده که بخیل را به سمت خود میکشد از همین رو در کتاب های اخلاقی بسیار به آن پرداخته شده و راههای درمانی برای آن ارائه کردند اما آنچه که باعث ایجاد مسئله میشود راه حلی است که مشهور کتاب های اخلاقی برای درمان و علاج این بیماری باطنی ارائه دادند و آن درمان بخل به واسطه صفت ریاست و از آن جهت که ریا هم صفتی مذموم است تمسک به آن برای درمان بیماریها درست نیست و خود مثار آثار سوء است.
واژگان کلیدی
بخل-ریا-اخلاق-قوه-میل
مقدمه
بسیاری از کتاب های اخلاقی دو راه علمی و عملی برای درمان بخل ذکر کرده اند که عبارت است از:
راه علمی که عبارت است از فکر کردن به عواقب دنیا و طول عمل در دنیا و وعده و وعید در باب سخاوت و بخشش
و راه عملی که عبارت است از اعطا و بذل مال تکلفاٌ حتی اگر از روی ریا باشد.
آنچه که جای بررسی دارد این است که در کتاب‌های اخلاقی پیشنهاد می شود بخیل را خودرا به زحمت و تکلف مجبور به بذل مال بکند و از جمله راههای این بذل مال این است که از روی ریا خود را به سخاوت بیندازد و خود را به واسطه وعده به شهرت و حسن جود در میان مردم مجبور به بذل مال کند و بعد از اینکه به این وسیله این رذیله از او دفع شد به درمان ریا بپردازد این قول در احیا العلوم امام محمد غزالی محجه البیضا ملا محسن فیض کاشانی و معراج السعاده و جامع السعادة نراقیین آمده است.
و ما برای بررسی این درستی یا نادرستی این دو قول به بررسی صحت این نظر طبق مطالب گفته شده در همین کتاب ها میپردازیم. و از تمسک به نظرات و مبانی دیگران تا حد امکان پرهیز میکنیم.
بیان نظرات و اقوال
امام غزالی در دو جا از کتاب خود در مورد درمان به واسطه ریا و سخن می‌گوید نخست در باب بخل او متذکر میشود که باید به واسطه ریا بخل را درمان کرد مادامی که ریا قویتر از بخل نباشد به واسطه رذیله ضعیف ریا رذیله قوی بخل را از بین برد و سپس ریا را سرکوب کند و راه تشخیص ضعف و قدرت ریا نسبت به بخل را این می دانند که اگر بعد از اینکه از روی ریا خود را مکلف به بذل مال کرد در نفس خود دچار سنگینی شد بخل قویتر است و اگر به راحتی می توانست برای او از مال خود بگذرد به این معناست که ریا قویتر از بخل است و نباید برای درمان بخل از یا استفاده کنند و از این روش تعبیر به اکل میته توسط کرم ها می‌کند و مثال می‌زند که بعد از مرگ کرم هایی اعضای میته را می‌خورند و پس از تمام شدن اعضای بدن کرم های قوی تر کرم های دیگر را می خورند تا جایی که دو کرم باقی بماند و یکی دیگری را بخورد و آن کرمی که تنها مانده کرم دیگری نباشد که بخورد و به سبب گرسنگی بمیرد امام غزالی می‌گوید برای درمان بخل باید به ریا آن را درمان کرد تا جایی که دیگر رذیله اخلاقی دیگری باقی نماند و فقط ریا باشد بعد ریا را هم مانند کرمی که تنها مانده تنها بگذارد تا این که او هم سرکوب شود و دیگر نه کرمی باقی بماند و نه رذیله اخلاقی.
اما در جای دیگر درباره ریا و استفاده های از آن سخن گفته و متذکر شده است که مشهور بین اخلاقیون درمان بخل به واسطه ریاست ولی این کار درست نیست برای اینکه در روایات از ریا به افعی و از بخل به عقرب تعبیر شده است و درمان بخل به واسطه ریا اگرچه عقربها را از بین می برد ولی به مانند این است که با خورده شدن عقرب ها توسط افعی ها بخواهیم او را از بین ببریم و این یعنی اینکه با وجود اینکه عقرب ها از بین می‌روند اما افعی ها زیاد تر و قوی تر می شوند و افعی بدتر است از عقرب به همین دلیل این راه درست نیست الا آنطور که در بالا توضیح داد ملامحسن در محجه ضمن توضیح این متن می‌گوید اگرچه از ریا
تعبیر به افعی شده و درمان بخل به واسطه ریا باعث تقویت ریا و افعی ها می شود اما این طور نیست که هر ریایی مذموم باشد و باعث پیدایش افعی در قبر شود بلکه طبق روایات در بعضی موارد ریا ممدوح است مثلا در باب واجبات مانند زکات توصیه به پرداخت به صورت علنی داریم و اسرار بر خیرات در مستحبات است و نه در مکروهات و اینکه در درمان بخل به واسطه ریا می‌گوییم هم از باب پرداخت و اعطا واجب به صورت علنی است
نقد و بررسی
هر سه نظر جای نقد و بررسی دارند و به هر یک اشکالاتی وارد است جهت توضیح اشکالات وارده به نظرات فوق چند مسئله را از باب مقدمه ذکر می کنیم:
1.4چیستی اخلاق
نخست باید دانست که اخلاق انجام عمل نیست بلکه طبق توضیح امام غزالی و ملامحسن اخلاق صورت ثابتی است برای نفس که به آسانی کار هایی که از نظر عقل شایسته است از آن صادر می شود و مایل به نیکی است و اگر کارهای ناشایست از او صادر شود منشاء عمل بد او بدخویی است .
ما در یک فعل اخلاقی چهار چیز داریم نخست کار زشت و زیبا دوم شناخت زشتی و زیبایی سوم توانایی انجام آن چهارم حالت نفس که به آسانی و بدون فکر کار خوب از او صادر شده و به آن مایل است و اخلاق همین معنای چهارم است یعنی حالتی نفسانی که تمایل به خیر دارد و از شر انزجار دارد
2.4قوای سه گانه
عقل، شهوت و غضب سه قوه ای هستند که قوای دیگر بدن ناشی از آنها میشود و وجود هر کدام برای انسان منفعتی به همراه دارد .
بقای بدن و تناسل بسته به احساس لذت و درد از غذا و نوشیدنی و احساس نیاز به تناکح و صحت جسم است، که همگی بازگشت به قوه شهوت در انسان دارد .
دفع ضرر خارجی از بدن تسلط بر سرکشی های شهوت و و هم از وظایف قوه غضبیه است .
ادراک حقایق امور و تمییز میان خیر و شر و امر به نیکی و نهی از بدی از وظایف قوه عاقله است .
افعال و اعمالی که از انسان صادر می شود مصدری دارد که آن بازگشت اراده انسانی به صفات درونی انسان است و صفات درونی انسان نتیجه قوت و ضعف قوای سه گانه است که طبیعت آدمی بر آن بنا گشته است.
خوشخوی و اخلاق نتیجه تعادل و برابر بودن نسبت به قوای نفسانی و بدخویی و رذیلت های اخلاقی نتیجه افراط و تفریط و عدم تعادل بین قوای نفسانی است.
3.4 شدت و ضعف قوا و مسئله ملکه و عادت
همانطور که گفته شد قوای انسانی و امیال نفسانی فطرتاٌ در انسان وجود دارد و انسان را به سمت خود می کشد و عامل بروز افعال صادره از انسان میشوند.
قوای نفسانی در ابتدا ضعیف هستند و عمل کردن بر آنها و خلاف آنها عمل کردن بسیار ساده می باشد.
ولی پرداختن به آنها و پیروی از آنها موجب قوت گرفتن آنها میشود که اصطلاحاً به آن ملکه راسخه می‌گویند
در این هنگام عمل بر اساس عادت بسیار ساده تر از غیر آن و عمل بر خلاف عادت بسیار سخت و در بعضی موارد ناممکن می شود. زیرا آنقدر طبیعت ثانوی در انسان قدرت گرفته که عمل بر خلاف آن غیر ممکن میشود تقویت و رشد هر قوه ای بدون تناسب موجب تسلط آن قوه بر نفس و ضعف قوای دیگر می‌گردد . مانند طبایع چهارگانه در طب که تقویت هرکدام موجب غلبه بر بدن میشود و اصطلاحاً طبع انسان میشوند مثل غلبه سودا.
در تقویت قوا میان قوه غضب و شهوت تزاحمی نیست و تقویت یکی موجب نزاع با دیگری نمی شود . اما میان قوه عاقله با دیگر قوا در تسلط بر اراده و نفس تنازع است و اخلاق تسلط عقل بر قوای بدن و برقراری تعادل به واسطه عقل در قواست و رذایل اخلاقی نتیجه غلبه قوه شهوت و غضب بر بدن و ضعف عقل است
4.4قاعده کلی درمان رذایل اخلاقی
رذایل اخلاقی ناشی از افراط و تفریط در شدت و ضعف قواست پس اگر بخواهیم تعادل میان آنها برقرار بکنیم به ناچار باید از عمل به ضد آن برای برقراری تعادل استفاده بکنیم مثلاً ترس نتیجه افراد در قوه قضائیه است به همین دلیل برای برقراری تعادل باید خودش را به مواضع هولناک بیاندازد تا کمی از ترس و کاسته شود بلکه شجاعت در او تقویت شود .
با توجه به مقدمات بالا به بررسی بخل و راه درمان آن می پردازیم.
بررسی بخل
بخل از صفات مذموم قوه شهویه است زیرا سبب آن محبت به دنیا است و افراط در قوه شهوت است که تفریط آن اسراف است و اعتدال آن سخاوت نام دارد.
با توجه به قاعده کلی راه‌درمان بخل بذل و سخاوت است به طوری که این بذل و سخاوت به سبب تکرار تبدیل به عادت و ملکه شود و غالب بر بخل شود به این صورت بخل تبدیل به سخاوت میشود و قوه شهوت هم به تعادل می‌رسد و عقل مسلط و آن میشود.
بررسی قاعده کلی در درمان بخل
اراده انسان عامل صدور افعال و اعمال از انسان است و اراده انسان هم تابع میل است به همین دلیل می گویند که ملکه باعث بروز افعال میشود زیرا میلی که تقویت شده باشد بر اراده مسلط است و می‌تواند آن را به حرکت در بیاورد.
در اینجا هم اگر بخل مذموم است به این دلیل است که عادت شده و بر اراده غالب گشته است به همین دلیل این میل مانع از اراده ی خلاف خود یعنی سخاوت و بذل می شود.
نظر مرحوم نراقی برای اراده خلاف
برای تقویت اراده و انگیزه بر بذل خود را به تکلف بیندازد و ریاً خود را سخی جلوه دهد تا با این صورت بتواند اراده خود را بر بذل تقویت کند به طوری که اراده بذل قوی تر از اراده بخل شود و باعث صدور بذل شود سپس به سبب تکرار این ملکه در او پدید آید و بعد از آن به درمان ریا بپردازد
اشکال امام غزالی به نظر مرحوم نراقی
از آنچه که درباره نظر امام غزالی در درمان بخل گفته شد می توان نتیجه گرفت که این عمل در کسی مفید است که غلبه بخل از ریاکاری بیشتر باشد و به این شیوه صفت قوی تر را به صفت ضعیف تر مبدل می سازد و اگر صفت ریا در او قویتر باشد هیچ فایده ای ندارد .
زیرا یک بیماری را ریشه کن و بیماری دیگر را می افزاید و علامت آن است که به خاطر ریاکاری بخشیدن بر او گران بیاید در این صورت می توان دریافت که بخل بر ریاکاری غالب است.
بررسی نظر امام غزالی
در تقابل میان دو میل آن میلی موجب تحریک اراده می شود که قویتر است. زیرا تسلط بر نفس به واسطه قوای آن میل است و در تقابل بین بخل و ریا در صورتی میل ریا موجب تحریک اراده می شود که بر بخل غالب شود به این ترتیب خود ریا هم صفت قوی تر شده است.
از سوی دیگر بذل از روی ریا موجب تقویت ریا و تبدیل شدن آن به ملکه میشود و همین دلیل درمان بخل از روی ریا طبق مبنای خودتان صحیح نیست زیرا مقام نیز مانند مال نزد فرد محبوب است و همان اشکال شما که میفرمودید افعی بدتر از عقرب است در این فرض هم تعمیم پیدا می کند.
تقویت صفتی از یک قوه و تقویت صفات دیگر
همانطور که پرداختن به میلی موجب تقویت آن میل و نپرداختن به میلی موجب تضعیف آن می شود باید توجه داشت که امیال از آن جهت که از قوای مشترکی صادر میشوند با هم در ارتباط اند و تقویت میلی در قوه ای باعث تقویت تسلط آن قوه در نفس می شود و تسلط قوه در نفس باعث تقویت تمام امیال آن قوه می شود و بالعکس تضعیف میلی در قوه باعث تضعیف تمام امیال آن قوه میشود. مثلاً تضعیف شهوت شکم باعث تضعیف شهوت فرج میشود به همین دلیل برای غلبه بر شهوت فرج اساتید توصیه به روزه و صوم می‌کنند و یا شهوترانی بیش از اندازه موجب تقویت شکم بارگی میشود.
در بخل و ریا هم آنچه که مذموم است تسلط قوه شهوت و حب دنیا است و تقویت هرکدام از این امیال باعث تقویت قوه شهویه و حب دنیا می شود.
مثلاً بذل از روی ریا منجر به تقویت حب مقام و قوه شهویه میشود. اما آنچه که ما در اخلاق به دنبال آن هستیم تقویت قوه عاقله است و آن نکته هم که مرحوم نراقی در قاعده کلی و درمان صفات رذیله بواسطه صفات رذیله گفتند در صورتی درست است که صفت رذیله از جنس همان صفت باشد مثلاً برای درمان ترس از قرار گرفتن در مواضع ترسناک استفاده شود ولی اگر در درمان صفت رذیله ای از صفات رذیله ای از جنس دیگر استفاده شود اشکال امام غزالی که گفتند درمان عقرب موجب تقویت افعی است به آن وارد است و این شیوه صحیح نیست و به مانند این است که بخواهیم خاری را با سوزن از چشم در بیاوریم و یا به عبارت دیگر برای درمان ضد ارزش از ضد ارزش برای رسیدن به ارزش استفاده کنیم و این همان مثال هدف وسیله را توجیه می کند است که بسیاری از علما اورا رد می کنند
نظر ملامحسن به اشکال امام غزالی
این طور نیست که همیشه ریا مذموم باشد بلکه طبق روایات در بعضی موارد ریا ممدوح است مثلاً اسرار در واجبات مثل زکات ممدوح نیست بلکه به عکس پرداخت علنی آن مستحب و ممدوح است بنابراین استفاده از ریا برای درمان بخل ممدوح است.
بررسی نظر ملامحسن
آنچه که در ریا مذموم است تقویت حب جاه و مقام در بین مردم است و آن چیزی که در بحث علانیت پرداخت زکات است اشاعه معروف است نه تقویت حب جاه به همین دلیل علانیت در پرداخت واجباتی مانند زکات به سبب ترویج و اشاعه معروف در بین مسلمین است نه از بابت تقویت حب جا و این علانیت ریا نیست و تخصصاً از بحث خارج است اما آن چیزی که در اینجا مطرح است تقویت حب جاه به جهت غلبه بر حب مال است و این عمل درست نیست.
نتیجه گیری
از اشکال و جواب ها و مباحثی که مطرح شد می توان نتیجه گرفت که امیال به واسطه قوا با هم مرتبط اند و برای درمان صفات رذیله باید از ضد آن رذیلت استفاده کرد نه از رذیله دیگر و این کار شاید موجب کم شدن میل شود اما آثار سوء آن همچنان موجب تسلط قوه ی آن بر نفس می شود و این کار به مانند خاموش کردن آتش با بنزین است و این مثال که می گوید کرم آخر را از گرسنگی باید کشت اشتباه است زیرا تغذیه میل به واسطه انجام عمل است و انجام فعلی موجب تقویت آن میشود و از سوی دیگر هر میلی باعث انجام عمل میشود و این ارتباط دو طرفه است.
به همین دلیل برای درمان صفات رذیله باید از ضد همان صفت بهره جست مثل مثال ترس که مطرح شد و اگر امکان آن وجود ندارد باید از ضعف قوه آن میل برای کنترل آن میل استفاده نمود مثل تضعیف کردن قوه شهویه به واسطه روزه برای درمان شهوت فرج ولی استفاده از صفات رذیله در همان قوه برای درمان مرضی از امراض آن قوه موجب تقویت قوه می شود و این صحیح نیست و در مثال مذکور تقویت ریا برای درمان بخل موجب تقویت شهوت است و این کاری ناصحیح است و مثل شستن لباس نجس با برجس است.
راه درمان بخل
طبق توضیحات فوق باید برای درمان بخل از همان بذل تکلفی بهره جست اما نه از روی ریا بلکه باید با واسطه راههای علمی گفته شده مانند تفکر در باب و طول عمل و وعد و وعید در با بخل و سخاوت از میل حب دنیا کاست و به این ترتیب از میل بخل که منشا آن حب دنیاست هم کاسته می شود و کم کم زمینه برای بذل فراهم می شود و به واسطه تکرار بذل می توان ملکه سخاوت را در نفس پدید آورد و اگر تفکر در این مسئله موجب تضعیف بخل نشد باید از باب اسباب خارجی بهره برد مثل اینکه با کسی که سخی است همنشینی کند تا تفکرات و امیال او در او هم اثر بگذارد.
منابع
النراقي، المولى محمد مهدي جامع السعادات موسسه الاعلمی المطیوعات: چاپ چهارم
النراقي، المولى احمد معراج السعاده انتشارات هجرت:
الفيض الكاشاني راه روشن (ترجمه المحجة البيضاء) مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى چاپ اول 1372 هجرى شمسى
الفيض الكاشاني المحجة البيضاءجامعه المدرسین: چاپ چهارم 1417
الغزالي، أبو حامد:: إحياء علوم الدين انتشارات دارالکتاب عربی
الشيخ الكليني : الکافی- ط دار الحدیث چاپ اول1387
شهید مطهری مجموعه آثار انتشارات صدرا چاپ اول 1390
طوسى، محمد بن الحسن، الأمالي (للطوسي) – قم، چاپ: اول، 1414ق.
ثبت دیدگاه