بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع : بررسی تغییرات لفظی در فعل مهموز
محقق : محمد جواد انصاری
فهرست
صفحه ی 1 …………………………….. مقدمه
صفحه ی 2 ……………… تعریف و اقسام فعل مهموز
صفحه ی3………………………….اقسام تخفیف
صفحه ی4………………………..تخفیف قلبی
صفحه ی6………………………..تخفیف حذفی
صفحه ی۷……………………….قواعد تخفیف
صفحه ی۱۰………………………………منابع
مقدمه
منابع دین اسلام به زبان عربی است . ما برای فهم بهتر آیات قرآن و روایات معصومین باید زبان عربی را به خوبی فرا بگیریم . برای فراگیری زبان عربی به یادگیری صرف و نحو نیاز داریم که من یکی از موضوعات علم صرف را مورد بررسی قرار داده ام . موضوع علم صرف کلمه سازی و کلمه شناسی است .
کلمه به سه بخش تقسیم می شود : اسم ، حرف و فعل .
حال خود فعل به چهار قسمت تقسیم می شود : فعل سالم ـ فعل مضاعف ـ فعل مهموز و فعل معتل . در این پژوهش به بررسی فعل مهموز و تغییرات آن می پردازیم .
تعریف فعل مهموز : به فعلی گفته می شود که در حروف اصلی آن حرف همزه (ء) وجود داشته باشد.
اقسام فعل مهموز : فعل مهموز به سه قسم تقسیم می شود .مهموز الفاء مانند ( أمن و أخذ ) ، مهموز العین مانند ( رأی ) و مهموز اللام مانند (قرأ) . فعل های مهموز اللام و مهموز در حکم فعل سالم هستند . فعل مهموز الفاء در معرض تخفیف است که در ادامه به توضیح تخفیف و قوائد آن می پردازیم .
تخفیف : تخفیف در فعل مهموز به معنای تبدیل همزه به حرف عله است .
کتاب صرف کاربردی تعریف تخفیف را این گونه بین می کند :
همزه موجب ثقالت کلمه می شود و با وجود برخی شرایط، قلب یا حذف خواهد
شد تا ثقالت آن از بین برود یا کاهش یابد؛ به این تغییرات تخفیف میگویند
اقسام تخفیف :
1 : تخفیف قلبی وجوبی : تخفیف وجوبی زمانی هست که همزه ی ساکنی بعد از همزه متحرک قرار بگیرد واجب است همزه ی ساکن به حرف عله متناسب با حرکت حرف عله متحرک تبدیل تبدیل شود .
الف . اگر حرکت حرف عله متحرک فتحه باشد حرف عله ساکن به الف تبدیل می شود .
( انّ الذین آمنوا و عملوا الصالحات)عصر آیه3
دراین آیه کلمه ی آمنوا دراصل أءمنوابوده است
ب . اگر حرکت همزه ی متحرک کسره باشد همزه ساکن به .یاء. تبدیل می شود .
ایمان که در بسیاری از سوره های قرآن آمده در اصل إئمان بوده است .
ج . اگر حرکت همزه متحرک ضمه باشد همزه ساکن به . واو . تبدیل می شود .
مانند کلمه ی اومن که در اصل أئمن بوده است.
2 . تخفیف قلبی جوازی : اگر همزه ی ساکن بعد از حرف متحرکی ( غیر از همزه ) قرار گیرد جایز است آن حرف را به حرف عله مناسب با حرکت حرف قبلی قلب نمود .
مانند یأکل و یا جایز است یاکل گفته شود.
تخفیف حذفی وجوبی : در امر حاضر از افعال ثلاثی مجرد أخذ و أکل واجب است همزه فاءالفعل حذف شود .
کُل . کلا . کلوا . کلی . کلا . کلن
خُذ . خذا . خذوا. خذی . خذا . خذن
تخفیف حذفی جوازی : در امر حاضر از فعل ثلاثی مجرد أمر جایز است همزه فاءالفعل حذف شود .
مُر . مرا . مروا . مری . مرا . مرن
ویا می توان گفت :
اومر . اومرا . اومروا . اومری . اومرا . اومرن
یکی دیگر از قوائد تخفیف همزه :
این قاعده که درباره ماده «رؤیۀ» است میتواند به ترتیب زیر تدوین شود:
«همزه عین الفعل مضارع و امر( ونادراً در ماضی ) ثلاثی مجرد و باب افعال ماده«الرّأی» پس از نقل حرکت به ما قبل حذف می شود.
مثال: یَرأَی ← یَرَی / یُرئی ← یُرِی.»
همچنین در کتاب مبادی العربیه به این نکته تصریح شده:
« تحذف الهممزۀ وجوباً من مضارع «رأی» و أمره فیُقال: «یَریَ یرَیانِ یَرَون رَ رَیا رَوا». و تحذف أیضاً من «أریَ یُری مرٍ مریَ» .»
همچنین سید هاشم حسینی تهرانی در کتاب خود «علوم العربیه» به سیر شکل گیری این قاعده توجه کرده ونکته جالب و شاذی را نیز گفته است:«ماده «رُؤیَۀ» ثلاثی مجردش طبق قاعده صیغه سازی میشود: «رأی یرآی إرأَ» ، لکن همزه عین الفعل را از صیغه مضارع و امر،حذف و حرکتش را به فاء الفعل نقل داده میگویند: «یَریَ ، رَ» و این حذف در ماضی به ندرت و در بعضی از اشعار دیده شده و همچنین استعمال مضارع و امر به صورت خود هم ندرتاً وجود دارد.»
مثال: یَرأَی ← یَرَی / یُرئی ← یُرِی.»
کتاب مبادی العربیه صفحه ی۷۹
یکی دیگر از قواعد تخفیف همزه :
این قاعده که غالباً جواری است ولی در برخی موارد منوط به سماع است، مستتر در عبارت زیر است:
«الف) یاء ساکن+همزه متحرک ← ادغام یاء درهمزه .
مثال:نبیء ← نبیّ.
ب) واو ساکن+همزه متحرک ← ادغام واو در همزه.
مثال: وضوء ← وضوّ.»
همچنین استاد الشرتونی در کتاب خود ضمن اشاره به جوازی بودن این قاعده می فرماید:
« إذا تحرّکت الهمزۀ فی الطّرف بعد واو أو یاء ساکنین فالمختار قلبُها واواً بعد الواو و یاءاً بعد الیاء و أدغامها فی ما قبلها؛ نحو: «الوضوّ، النّبیّ، الرّزیّۀ».»
*تبصره*
«این قاعده در کلماتی مانند نسیءٌ و بریٌ اجرا نشده است.»
کتاب قواعد العربیه
منابع
جامع المقدمات
قرآن کریم
دانش صرف
صرف ساده
مبادی العربیه
قواعد العربیه
صرف کاربردی
ثبت دیدگاه