تغییرات ناقص در فعل از لحاظ لفظ با مثال قرآنی
پدید آورنده :محمد حسین مظفری
فهرست
مقدمه…………………………………………………………………………………3
تعریف ناقص…………………………………………………………………………3
اقسام ناقص………………………………………………………………………….3
ناقص واوی………………………………………………………………………….3
ناقص یایی……………………………………………………………………………3
ابواب…………………………………………………………………………………3
ناقص واوی (نسکو)………………………………………………………………….3
ناقص یایی (ضمسی)…………………………………………………………………3
اعلال…………………………………………………………………………………4
قواعد اختصاصی…………………………………………………………………….4
ناقص مؤکد…………………………………………………………………………..5
منابع………………………………………………………………………………….6
مقدمه :
ناقص یا معتل للام ،مجرای تغییرات اعلالی قابل توجهی است که در این مطلب به آن پرداخته میشود .
تعریف ناقص :
فعل ناقص فعلی است که لام الفعل آن ،یکی از حروف عله باشد .
اقسام ناقص :ناقص بر دو قسم است :
ناقص واوی ؛مانند :دَعا یَدعُو دُعاءً
ناقص یایی ؛مانند :هَدَی یَهدِي هِدایَةً
ابواب :
فعل ناقص ثلاثی مجرد در شش باب به کار رفته است .
ناقص واوی (نسکو) :
نَصَرَ یَنصُرُ ؛مانند :دَعا یَدعُو أُولٰئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ
سَمِعَ یَسمَعُ ؛مانند :رَضِیَ یَرضَی مَا لاَ يَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ
کَرُمَ یَکرُمُ ؛مانند :رَخُوَ یَرخُو
ناقص یایی (ضمسی) :
ضَرَبَ یَضرِبُ ؛مانند :هَدَی یَهدِي كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً
مَنَعَ یَمنَعُ ؛مانند :رَعَی یَرعَی
سَمِعَ یَسمَعُ ؛مانند :خَشِیَ یَخشَی ذٰلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ
اعلال :
نکته :درناقص تمام قواعد مشترک وپنج قاعده اختصاصی جاری میشود .
نکته :اگر بعد از حروف عله ،الف باشد ،اعلال صورت نمی گیرد .
نکته :اگر یاء نسبت ،نون تأکید یا علامت تثنیه به انتهای فعل ناقص افزوده شود ،در آن فعل دیگر قاعده جاری نمیشود .
قواعد اختصاصی :
قاعده اول :در خر کلمه هریک از واو مضموم بعد از حرف مضموم و یاء مکسور یا مضموم بعد از مکسور ،حرکتش حذف میشود .
مانند :یَدعُوُ — یَدعُو یَهدِیُ — یَهدِی الهادِیُ الهادِیِ — الهادِی
أُولٰئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً
قاعده دوم :در ناقص واوی ،واو متحرک بعد از حرف مکسور ،قلب به یاء میشود .
مانند :رَضِوَ — رَضِیَ دُعِوَ — دُعِیَ
رَضِيَ اللهُ عَنْهُمْ
قاعده سوم :در ناقص واوی اگر واو ،حرف چهارم به بعد وحرف قبل آن هم مفتوح باشد،قلب به یاء میشود .
مانند : یُدعَونَ — یُدعَینَ
قاعده چهارم :در صیغه های 1-4-7-13-14 از مضارع مجزوم و امر،لام الفعل حذف میشود. مانند :لِیَدعُ — لِتَدعُ — اُدعُ — لِاَدعُ — لِنَدعُ
قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ
قاعده پنجم :در مصدر،اگر لام الفعل بعد از الف زائده قرار گیرد ، قلب به همزه میشود.
مانند : دُعاو — دُعاء بناو — بناء
وَمَا دُعَاءُ الْكَافِرِينَ
نکته :وقتی یک کلمه زمینه اجرای قاعده خصوصی و قاعده مشترک را داشت ،باید قاعده خصوصی اجرا شود .
ناقص مؤکد :
در صورت الحاق نون تأکید به نناقص علاوه بر تغییرات لفظی در فعل سالم :
الف) در صیغه های 1-4-7-13-14 که نون تأکید ،حرف قبل ازخود را مفتوح میکند (علاوه بر اینکه در مضارع ،لام الفعل این صیغه ها مفتوح میشود )در مضارع مجزوم وامر نیزلام الفعل محذوف ،بازمیگردد و مفتوح میشود .
مانند :اُدعُ — اُدعُوَنَّ _ اُدعُوَن
البته اگر لام الفعل ،الفِ مقلوب باشد ،به حالت قبل از قلب به الف (یاء) بازمی گردد تا بتواند فتحه بگیرد .
مانند : یَرضَی — یَرضَیَنَّ_ یَرضَیَن
ب) در صیغه های 3_9_10 اگر ضمه به صورت حرف مد باشد ،آن ضمیر هم همانند افعال سالم حذف میشود .
مانند : یَدعُونَ — یَدعُنَّ_یَدعُن تَدعِینَ — تَدعِنَّ_تَدعِن
اما اگر ماقبل ضمیر مفتوح یاشد ،ضمیر حذف نمی شود وحرکت متناسب به خود را میگیرد .یعنی واو مضموم و یاء مکسور میشود .
مانند : یَرضَونَ — یَرضَوُنَّ _یَرضَوُن تَرضَینَ — تَرضَیِنَّ_ تَرضَیِن
منابع :
1. قرآن کریم
2. دانش صرف /سید حمید جزایری /انتشارات نصایح /چاپ پنجم 1398
ثبت دیدگاه