«بررسی فقهی ارث و موارد  رد و نقص آن»

(عول وتعصیب)

حوزه علمیه حضرت بقیة الله عج لله تعالی فرجه الشریف – قم

استاد راهنما : جناب حجت الإسلام دهبان

پژوهشکر: حسین وصالی ادب 

طلبه سال ششم حوزه علمیه قم

چکیده : 

در این مقاله ابتداءا معنای اصطلاحی هر کدام از واژگان مربوط به بحث، مورد بررسی قرار گرفته و سپس وارد بحث رد خواهد شد.

در ادامه راجب اختلاف موجود در بین أقوال شیعه و سنی بحث خواهد شد و سپس با تقسیم بندی های مختلفی ، مباحث رد را مورد بررسی  قرار خواهند داد.

به مناسبت در رابطه با ارث و بحث رد آن توضیحاتی خلاصه وار گفته میشود:

ارث یکی از احکام و قواعدیست که شاره مقدس برای مسلمین جهان وضع کرده است و مسلمانان موظف اند تعبدا و بخاطر نصلحت های این قاعده ، بدان عمل کنند

به طور کلی ارث آن است که بواسطه فوت شخصی ، اموال او را  به صورت حقیقی به کس دیگری(فردی از راه نسب یا سبب ، متصل به میت باشد.) میدهند.

البته شاید لفظ مال دقیق نباشد چراکه برخی حقوق ، مثل حق شفعه یا قصاص نیز به ارث گذاشته میشود…

حال برخی افراد هستند که صاحب شریعت ، سهم آنان را مشخص کرده که به آن از تعبیر فرائض یاد میکنند ؛ اما گذشته از این فرائض و سهام مقدره ، گاهی سهم اضافه ای به افرادی خاص داده خواهد شد که اصطلاحا میگویند مقداری از سهام ، به رد به فلانی داده شد!  

در این مقاله سعی شده تا راجب موارد رد در کتاب شریف لمعه ، مطالبی جمع آوری شود.

فهرست

چکیده : 3

فهرست 4

مقدمه : 5

فصل اول : کلیات تحقیق 5

گفتار اول : مباحث مقدماتی 5

سوال اصلی 7

سوالات فرعی 7

گفتار دوم : مفهوم شناسی 8

بررسی معنای لغوی و اصطلاحی 8

ارث 8

ترکه 9

فصل دوم 9

رد چیست؟! 9

نقص چیست؟ 10

فرض های رد 11

فرض های  نقص 16

جمع بندی و نتیجه گیری 17

کلید واژه ها 17

مقدمه :

قبل از ورود در اصل بحث ، جا دارد تا راجب برخی اصطلاحات مربوط به بحث ارث ، توضیحاتی ارائه شود ؛ لذا قبل از همه ، به توضیح برخی عبارات مهم و مربوط پرداخته میشود ؛ گفتنیست که این مقاله صرفا برای بررسی موارد رد ارث در کتاب لمعه ، نگاشته شده است.

نویسنده سعی کرده است تا قبل از ورود به بحث ، مخاطب را با موضوع آشنا کند و تصور کلی ای از بحث ، در ذهن خواننده ایجاد کند ؛ سپس داخل در اصل موضوع و مغز بحث خواهد شد.

فصل اول : کلیات تحقیق

گفتار اول : مباحث مقدماتی

1 – تبیین موضوع :

 همانطور که پیش تر گفته شد ، یکی از مباحث ارث ، بحث رد است

رد به این معناست که برخی وراث ، بخش اضافه ای از سهم خودشان را از مال میت دریافت میکنند

رد مباحث مختلفی دارد از جمله:

به چه کسانی رد می‌رسد؟

مقدار مالی که به رد به ایشان می‌رسد چقدر است؟

و موضوعات دیگر در که ذیل مباحث ، به آنها اشاره خواهد  شد

2 – اهمیت و ضرورت تحقیق :

اینکه مقاله ای به صورت مستقل ، فقط راجب یکی از موضوعات ارث بحث کند ، موضوعی جزءی و قابل استفاده خواهد شد ؛

چرا که فردی ممکن است صرفا فقط بدنبال موارد رد باشد و بخواهد سریعا موارد رد و نقص در بحث ارث را بیابد.

لذا این مقاله منحصرا راجب موضوع رد و نقص مطالبی را جمع آوری کرده است و خواننده صرفا در همین موضوع اطلاعات و آگاهی بدست خواهد آورد.

به عبارت دقیق تر:

اگر کسی صرفا بخواهد فقط راجب موضوع و موارد رد و نقص ، مطالبی بدست آورد  این مقاله برای او قابل استفاده خواهد بود ؛ چرا که همانطور که گفته شد در این مقاله سعی بر این شده تا از اضافه گویی ها و بحث های اضافی جلوگیری شده و به مخاطب فقط راجب موضوعی که گفته شد مطلب ارائه شود.

3 – پیشینه تحقیق :

در این باره مقالات و مطالب مختلفی در سایت های مختلف حقوقی و قضایی ارایه شده است

لکن ما در این مقاله ،  موضوع رد و نقص را به صورت فقهی بررسی کرده ایم.

پس بطور کلی در رابطه با بحث رد و نقص ، مقاله و مطلب کم نیست و شما میتوانید با جست و جو در سایت های حقوقی ، به مواد آن ها دست پیدا کنید لکن سعی نویسنده بر این بوده است تا موارد رد و نقص را به صورت فقهی و در کتب فقهی دنبال کند.

منبع اصلی مطالب ارائه شده کتاب لمعه می‌باشد.

4– روش تحقیق :

در این تحقیق ابتداءا به صورت کلی چند مورد از موارد رد و نقص ذکر میشود

سپس به بیان سهامی که هر فرد بنا به سهم خودش میبرد و بیان سهمی که به رد میبرد پرداخته میشود؛

در نهایت موارد رد و نقص به صورت نموداری خدمت خواننده ارایه خواهد شد.

در این پژوهش ، ترجمه فارسی یا شرح فارسی از لمعه ارایه نشده بلکه مخاطب و خواننده عام هم میتواند با این مقاله ارتباط پیدا کرده و به درک موضوع برسد.

5 – سوالات تحقیق :

در این جا به بیان برخی سوالاتی که بعد از خواندن این مقاله ، برای مخاطب حل خواهد شد پرداخته میشود:

سوال اصلی : بررسی فقهی موارد رد و نقص در کتاب لمعه

سوالات فرعی:

رد به چه معناست؟ (معنای اصطلاحی)

موارد رد و نقص ارث در بحث ارث بردن از میت چیست؟

چه کسانی می‌توانند به رد از میت ارث ببرند؟

شرایط دریافت مال به رد چیست؟(شرایط وراث)

در چه صورتی مال به رد به وراث داده خواهد شد؟

نقص چیست؟(معنای اصطلاحی)

در چه زمانی نقص رخ میدهد؟

نقص به کدام یک از وراث میخورد؟

نسبت سنجی در رد و نقص به چه صورت است؟

گفتار دوم : مفهوم شناسی

 بررسی معنای لغوی و اصطلاحی :

«ارث و ترکه»

ارث :

ارث ، قاعده یا قانونی است که بواسطه آن ، حق تملک اموال از میت ، به صورت حقیقی به افراد مشخصی اعطا میشود.

تعریف دقیق تر:

«مستحق شدن مال یا حقی ( مثلا حق شفعه یا قصاص) به سبب مرگ فردی دیگر! (بین میت و وارث باید رابطه ای سببی یا نسبی برقرار باشد)

این مستحق شدن ، به تشریع خداوند متعال است(خارج کردن : نذر و وقف و امثالهم)»

پس همانطور که گفته شد این افراد(وراث) از دوحالت خارج نیستند: 

 یا بواسطه نسب با میت رابطه دارند یا به صورت سببی که در ادامه به آن ها پرداخته خواهد شد.

ترکه :

ترکه همان مالی است که از میت میماند و بین وراث تقسیم میشود.

ارث قواعد مختلفی دارد:

بعنوان مثال 

_ گاهی وجود برخی وراث ، مانع از ارث بردن بخشی یا کل سهم دیگری میشوند(بحث حجب)

_ یا مثلا گاهی در صورت اضافه ماندن مال ، به تناسب بین برخی وراث تقسیم صورت میگیرد(بحث رد)

_ گاهی بخلاف رد ، ممکن است سهم های وراث ، بیشتر از مقدار ترکه باشد که به آن نقص میگویند.(بحث نقص)

   و امثالهم…

فصل دوم

«در این مقاله سعی بر این شده تا راجب دو مورد از قواعد پرکاربرد ارث مطالبی ارایه شود که آن قاعده رد ارث و نقص در ارث و بررسی موارد آن است.»

رد چیست؟! (بررسی و توضیح اجمالی راجب  قاعده)

در قرآن کریم برای برخی وراث ، سهام مقدری گفته شده که در کتب فقهی از آنها بعنوان فرائض یاد شده است ، برای برخی وراث هم به علت قرابتی که با میت داشته اند ، یک سری سهامی از طرف شارع مقدس(بعنوان مثال از طریق روایات) مقرر و تنظیم شده است ؛ 

حال بحث رد در جایی مطرح میشود که بعد از تقسیم اموال بین وراث ، یک بخشی از ترکه اضافه میماند. 

صاحب شریعت برای این اضافی هم قوانین و راهکارهایی ارائه داده است که در این مقاله راجب همین بحث ، مطالبی ارائه خواهد شد

پس مقاله راجب مسئله رد و چگونگی تقسیم این اضافی ، و تعیین افراد و وراثی که از این اضافی سهم میبرند  بحث خواهد کرد.

نقص چیست؟

نقص ، نقطه مقابل رد است ؛ به عبارت دقیق تر یعنی :

زمانی که ترکه ، از سهام وراث ، کمتر باشد صاحب شریعت قوانینی مقرر کرده که بواسطه آن ، مشخص میشود که کدام یک از وراث سهم کمتری به نسبت بقیه وراث میبرد تا این کمبود ترکه ، جبران شود.

بعد از ایجاد تصوری از معنای رد و نقص یا عول و تعصیب ، لازم می آید که گفته شود در این بحث بین علمای شیبعه و اهل تسنن اختلافی واقع است:

_ علمای اهل تسنن قائل اند که این نقصانی که در سهام حاصل شده باید به مساوات از وراث کم شود ( یعنی به عبارتی ک وراث مثل طلبکارانی تلقی میشوند که باید همگی در جبران این کمبود ، بخشی از سهم خود را تحویل دهند)

درحالی که در نقطه مقابل این نظریه ، نظریه علمای شیعه مطرح است :

 _ علمای شیعه میفرمایند :

از آن جهت که شارع مقدس در بیان مقدار سهام برخی وراث ، به طور دقیق و مقرر(وغیرقابل تغییر) در قرآن کریم ، فرض هایی را ذکر کرده است ؛ ما حقی نخواهیم داشت که تصرفی در این فروض قرآنی کنیم ؛ لذا حقوقی که مستقیما فرض الهی هستند غیر قابل تغییر اند و نقص برآنان وارد نخواهد بود بلکه میتوان این نقص را بر مابقی وراث که فرضی برای آنان ارائه نشده است وارد آورد. 

قبل از ورود به بیان موارد نقص و رد، لازم است متذکر شد که اساسا بحث رد از دو حالت خارج نیست:

_ یا همراه وراث ، یکی از زوجین موجود است !

_ یا همراه وراث یکی از زوجین موجود نیست!

به تربیتِ طبقه ها و اولویتی که صاحب شریعت مشخص کرده است ، سهم های رد را مورد بررسی قرار میدهیم :

مادر:

اگر به تنهایی وارث باشد : 1/3  به فرض میبرد و مابقی را به رد میبرد.

دختر:

اگر تنها وارث اموال باشد : 1/2   به فرض به او میرسد و مابقی اموال به رد به او تعلق پیدا میکند. 

اگر دختران(دو دختر یا بیشتر) باشند 2/3 به فرض به ایشان میرسد(به صورت مساوی بین دختران ، تقسیم میشود) و مابقی به رد به ایشان تعلق پیدا میکند.

زوج :

درصورتی که تنها وارث میت باشد : 1/2  به فرض به او میرسد و مابقی به رد به زوج تعلق پیدا میکند.

فرض های رد:

_ فرض در جایی است که وراث ، یک دختر و یک زوج باشد :

در این صورت اضافی خواهد ماند که زوج ، از زیاده محروم است و آن زیاده بعنوان رد به دختر داده خواهد شد.

فرض بعدی در جایی است که وراث ، دختر تنها و زوجه باشد :

در این حالت هم اضافی خواهد آمد که همانند فرض بالا ، اضافی به رد به دختر خواهد رسید نه به زوجه!

فرض دیگر در جایی است که وراث منحصرا چند دختر باشند:

در اینصورت 2/3 به فرض به ایشان میرسد و متبقی به رد بین آنان تقسیم خواهد شد.

اگر چند دختر و زوج باشند :

باز به زوج ،نصیبی از اضافه نیست و آن ترکه اضافی به دختران خواهد رسید.

در فرض چند دختر و زوجه نیزبه همین صورت است (یعنی نصیبی از اضافی ، برای زوجه نخواهد بود!)

•••••••••••

متن لمعه:

_ (الأولى إذا انفرد كل) واحد (من الأبوين) فلم يترك الميت قريبا في مرتبته سواه (فالمال) كله (له، لكن للأم ثلث المال بالتسمية) لأنه فرضها حينئذ (و الباقي بالرد) أما الأب فإرثه للجميع بالقرابة إذ لا فرض له حينئذ كما مر.

توضیح عبارت و بیان مورد رد آن :

اگر هريك از پدر و مادر به تنهائى از ميّت مانده باشند تمام مال تعلّق به او دارد منتهى در مادر ثلث ما ترك از باب فريضه و باقى آن ردّا بوى پرداخت مى‌شود.

 شهید ثانی مى‌فرمايند: مقصود اين است كه از ميّت گاهى پدر باقى مانده بدون اين‌كه وارث ديگرى كه در مرتبه او بوده باقى باشد و زمانى وارث منحصر به فرد مادر مى‌باشد.

 حكم اين دو صورت:

 تمام مال تعلّق به پدر يا مادر دارد و از اين نظر حكم دو صورت مذكور با هم متساوى است؛

 فقط فرقى كه بين آن دو هست اين است كه: اگر وارث منحصر مادر باشد ابتداء ثلث مال را از باب فريضه به او داده است چون اين مبلغ فريضه اوست و سپس باقى مال يعنى دو ثلث ديگر را از باب ردّ به او مى‌دهند؛ ولى اگر وارث مزبور پدر باشد تمام مال را يكجا از باب قرابت بارث مى‌برد چه آنكه در اينصورت به فریضه چیزی به او نمیرسد.

_ (و مع الحجب يرد) الفاضل (على البنت و الأب) خاصة (أرباعا) و الفريضة حينئذ من أربعة و عشرين للأم سدسها: أربعة. و للبنت اثنا عشر بالأصل، و ثلاثة بالرد. و للأب أربعة بالأصل و واحد بالرد.

توضیح آنکه :

مرحوم مصنف مى‌فرمايند:  در صورتى كه حاجب باشد بر بنت و اب زائد بر فريضه را بطور ارباعا ردّ مى‌كنيم.

توضیح بیشتر:

پس از تقسيم فريضه بر بنت و اب ، مبلغ زائد را تنها بر پدر و بنت ردّ نموده و به حاجب يعنى اخوه چيزى نمى‌دهند و فريضه را در اينفرض از بيست و چهار بايد حساب نمود كه سدس آن يعنى چهار قسمت به مادر و به دختر نصف يعنى دوازده قسمت از اصل فريضه و سه قسمت به واسطه ردّ به او داده شده و به پدر چهار قسمت بواسطه اصل فريضه و يك قسمت از باب ردّ مى‌دهند.

••••••••••

_ آية “أولي الأرحام، و إجماع أهل البيت عليهم السلام ، و تواتر أخبارهم بذلك (فيرد) فاضل الفريضة (على البنت و البنات، و الأخت و الأخوات للأب و الأم، أو للأب) مع فقدهم (و على الأم، و على كلالة الأم مع عدم وارث في درجتهم) و إلا اختص غيرهم من الإخوة للأبوين أو للأب بالرد دونهم.

توضیح عبارت:

مرحوم مصنف مى‌فرمايند: براى عصبه ميراث نبوده مگر آنكه از ميّت قريبى غير از آنها باقى نمانده باشد

 بنابراين زائد بر فريضه را بر بنت و بنات و اخت و اخوات پدرى و مادرى يا پدرى تنها و نيز بر مادر و كلاله امى با نبودن وارثى در درجه ايشان ردّ بايد نمود.

 شهید ثانی (ره) مى‌فرمايند : مقصود اين است كه پس از تقسيم فروض به مستحقين اگر از ما ترك مبلغى اضافه آمد از نظر علماء اماميّه آن را به عصبه نمى‌دهند مگر آن‌كه اقرب از آنها وجود نداشته باشد.

_ (و السدس لثلاثة: للأب مع الولد) ذكرا كان أم أنثى و إن حصل له مع ذلك زيادة بالرد، فإنها بالقرابة لا بالفرض (و للأم معه) أي مع الولد، و كذا مع الحاجب من الإخوة (و للواحد من كلالة الأم) أي أولادها سمى الإخوة كلالة من الكل و هو الثقل، لكونها ثقلا على الرجل لقيامه بمصالحهم مع عدم التولد الذي يوجب مزيد الإقبال و الخفة على النفس أو من الإكليل و هو ما يزين بالجوهر شبه العصابة، لإحاطتهم بالرجل كإحاطته بالرأس.

مرحوم مصنف مى‌فرمايند:

 سدس يعنى يك ششم دارائى نصيب سه طائفه ميباشد:

 الف: پدر در صورتيكه از ميّت فرزند باقى مانده باشد.

 ب: مادر بشرطيكه از ميّت فرزند باقى مانده باشد.

 ج: نصيب كلاله و اقرباى مادرى است در صورتيكه واحد باشد.

 شارح (ره) در ذيل (للاب مع الولد) مى‌فرمايند: اعمّ‌ از اينكه ولد مذكّر بوده يا مؤنث باشد( اگر چه در اينصورت وجود فرزند علاوه بر سدس مقدارى زائد از آن بوى ردّ مى‌گردد ولى اين معنا بواسطه عنوان قرابت است نه از باب اين باشد كه فريضه او است.)

••••••••••

_ و ربما حمل على كون المرأة قريبة للزوج، و هو بعيد عن الإطلاق إلا أنه وجه في الجمع و من هذه الأخبار ظهر وجه القول بالرد عليهما مطلقا كما هو ظاهر المفيد،

 و روى جميل في الموثق عن الصادق عليه السلام “لا يكون الرد على زوج و لا زوجة و هو دليل القول الثاني، و أشهرها الثالث.

توضیح در صفحه بعد:

مرحوم شهید ثانی مى‌فرمايند: خبر ردّ فاضل بر زوجه را بسا بر اين معنا حمل كرده‌اند كه (مرأة) در اين حديث از اقرباى زوج بوده لذا اصل فريضه را از باب زوجيّت استحقاق داشته و فاضل را بعنوان قرابت مستحق ميباشد  ولى اين حمل از اطلاق حديث بعيد مى‌باشد زيرا در آن لفظ (امرأة) آمده كه ظهور در (زوجه) داشته و معنايش اينست كه فريضه و ردّ را به عنوان اينكه زوجه است استحقاق دارد.

 ولى در عين حال اين بيان وجهى براى جمع بين اين حديث و دو حديث ديگر مى‌باشد.

سپس شهید ثانی (ره) مى‌فرمايند:

 و از اين اخبارى كه نقل شد وجه قول كسانى كه ردّ فاضل بر زوجين را بطور مطلق ثابت دانسته‌اند معلوم مى‌گردد چنانچه مرحوم مفيد به این رأى قائل مى‌باشد.

 جميل بن درّاج در خبر موثق از مولانا الصادق عليه السلام اين مضمون را نقل كرده كه حضرت فرمودند: فاضل از فريضه بر هيچيك از زوجه و زوج رد نميشود!

 واين حديث دليل است بر رأى قائلين بقول دوّم. و اشهر اين اقوال رأى سوّم است كه فرموده‌اند: بر زوج بطور مطلق ردّ شده ولى نسبت بزوجه ردّ مطلقا منتفى است.

••••••••••

فرض های  نقص :

فرض در جایی است که میت علاوه بر پدر و مادرو یک دختر ، دارای زوج هم باشد که در این صورت :

ترکه کفایت نمیکند!

یعنی نصیب پدر و مادر میشود هرکدام 1/6 و دختر 1/2  و زوج 1/4  که مجموع این سهام ، بیش از کل ترکه است!

لذا این نقصان ، بر دختر تنها وارد میشود.

فرض دیگر :

میت علاوه بر پدر و مادر و چند دختر ، دارای زوج نیز باشد در این صورت :

نتیجه جمع این سهام ، منجر به کمبود 6/24 خواهد شد که در این صورت نیز این نقصان بر جمیع دختران وارد  خواهد آمد و به جای 2/3 یا (16/24) ، به آنان 10/24 خواهد رسید.

 

نکته : به طور کلی نقص ، در طبقه اول : بر دختر یا دختران وارد میشود.

و در طبه دوم : بر کلاله ابوینی یا ابی یا بر اجداد ابی وارد خواهد شد.

جمع بندی و نتیجه گیری:

مباحثی که گفته شد ، راجب بحث ارث و منحصرا در باب موارد رد و نقص بود ؛ 

 از دست آورد های خواننده این اثر کیتوان اشاره به :

دستیابی به موارد رد و نقص.

دستیابی به درک کلی راجب بحث ارث. 

بیان سهام مقدره و سهام فرض شده قرآنی و در آخر سهامی که به رد به برخی وراث داده میشود.

 دستیابی به معنای اصطلاحی الفاظی مثل رد و نقص و ترکه و معنای کلی ارث.

بیان فرض های رد و بیان فرض های نقص، به ترتیب طبقه ها.

کلید واژه ها : 

فقه – لمعه – ارث – ردّ – میت – وارث – ورّاث – نقص – عول – تعصیب – ترکه – سهام.

با تشکر فراوان از  استاد عزیز حجت الأسلام دهبان ، که در جمع آوری این اثر، نویسنده را یاری کردند.