بِسمِ الله ِالرَحمن الرَحیمِ
عنوان مقاله :
بررسی شهادت یا وفات ائمه اطهار “سلام الله علیهم اجمعین”
محقق:
مهدی قره قاش
پایه چهارم ترم دوم
استاد راهنما: استاد کاظمی نیا
سال 1400_1401
یکی از موضوعات و مسائل مهم در اعتقادات شیعه شهادت ائمه اطهار یا وفات ایشان است که ما در این مقاله به بررسی این مسئله با مستدلات و ادله موجود میپردازیم
دو مرجع ما برای فهم این قضیه تاریخ است و روایاتی که نوع وفات ائمه را معین کرده است
که ما وقتی به این منبع رجوع میکنیم شاهد تناقضاتی بین قوال تاریخی ونتاقض بین روایات واقوال تاریخی پیدا میکنیم که در این مقاله ر حد توان آن را بررسی می نماییم
*روایت ما منا مقتول او مسموم :
این روایت با اشکال گوناگونی در منابع امامیه گزارش وبرخی نتیجه گیری ها در حوزه اعتقادات وحتی مسائل تاریخی از آن شده است
بنا بر این روایت تمام ائمه حتی امامانی که مسند تاریخی برای شهادتشان وجود ندارد حکم شده است
این روایت از نظر سندی بی عیب است واشکالات برمتن آن نیز قابل پاسخگویی است ولی این روایت به تنهایی برای اثبات شهادت همه ائمه کافی نیست
رد یابی حدیث درمنابع :
برخی از آثار شیخ صدوق “م381″بعد از وی شاگردش علی ابن محمد خزار “م400ق”روایاتی با همین مضامین در اثر خود آورده است و سایر محدثان مانند حر عاملی ،مجلسی ،بحرانی ودیگران واز این راه است که این روایت به منابع تفسیری شیعه وارد شده است گزارش شیخ صدوق از این روایت :
حدثنا محمد ابن موسی ابن المتوکل قال :حدثنا علی لبن ابراهیم عن ابیه عن اب الصلت عبد السلام ابن صالح هروی قال سمعت الرضا یقول : والله مامنا الا مقتول او شهی فقیل له فمن یقتلک یا بن رسول الله ؟ قال شر خلق الله فی زمانی یقتلنی بالسم
وی همین روایت را عینا باحذف سند درکتاب من لا یحضره الفقیه نیز گزارش کرده است اما در عیون اخبار الرضا در نقل دیگری می نویسد :
حدثنا تمیم ابن عبدالله ابن تمیم قرشی:قال حدثنی ابی عن احمد ابن علی الانصاری عن ابی صلت الهروی قال قلت للرضا یابن رسول الله ان فی سواد الکوفه قومایزعمون ان النبی لم یقع علیه سهوا فی صلاته فقال کذبو لعنهم الله ان الذی لا یسهو هو الله الذی لا اله الا هو قال : قلت للرضا علیه السلام یاابن رسو ل الله و فیهم قوما یزعمون ان حسین ابن علی لم یقتل و انه القی شبهه علی حنظله بن اسعد الشامی وانه رفع الی السماکما رفع عیسی ابن مریم
ویحتجون بهذه الایه ولن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا فقال کذبو علیهم غضب الله ولعنته وکفرو بتکذیبهم لنبی الله فی اخباره بان الحسین ابن علی سیقتل والله لقد قتل الحسین وقد قتل من کان خیرا من الحسین امیر المومنین والحسن ابن علی ومامنا الا مقتول وانی والله لمقتول بالسم باغتیال من یغتالنی اعرف ذالک بعهد معهود الی من رسول الله اخبره به جبرئیلعن رب العالمین عزوجل واما قول الله عزوجل “ولن یجعل الله لکافر علی مومن حجه
علی بن محمد خزار نیز از امام حسن مجتبی چنین نقل می کند :
وقال :والله انه لعهد عهده الینا رسول الله ان هذ الامر یملکه اثنا عشر اماما من ولد علی وفاطمه مامنا الا مسموم او مقتول
روایت دیگری هم در همین کتاب از امام حسن مجتبی علیه السلام با این مضمون گزارش شده است :
حدثنی جدی رسول الله ان الامر یملکه اثنا عشر اماما من اهل بیته وصفوته مامنا الا مقتول او مسموم
روایت دیگری از امام صادق علیه السلام :
قال ر سول الله صلوات الله علیه :ومامن نبی ولا وصی الا شهید
بنا براین روایات فوق با پنج متن وسند به شرح نمودار زیر است:
الف)ما منا الا مقتول شهید
ب)مامنا الامقتول
ج)ما منا الا مسموم او مقتول
د)ما منا الا مقتول او مسموم
ه)مامن نبی ولا وصی الا شهید
نمودار شماره 1 وضعیت استناد روایت “مامنا الا مقتول او مسموم
ارزیابی اسناد روایت:
1_2ارزیابی طرق صدوق:
شیخ صدوق در الامالی که از جمله اسناد معتبر این حدیث به شمار می رود و اجمالا راویان آن ثقهومورد اطمینان هستند محمد ابن موسی ابن متوکل که طوسی اورا در باب “لم یرو عنهم “آورده که از ثقات به شمار می رود هر چند صاحب منتفی الجمان طریقی را که نام محمد ابن موسی در آن بوده ضعیف قلمداد کرده و مصحح این کتاب یعنی مرحوم غفاری دلیل این ضعف را وجود محمد ابن موسی متوکل در سند دانسته است
اما آیت الله خویی توقف در وثاقت اورا سزاوار دنمی داند علی ابن ابراهیم ابن هاشم وپدرش نیز هردو از ثقات هستند در باره وثاقت اباصلت نیز در میان رجالیان تردیدی نیست جعفر مرتضی عاملی در کل سند این روایت را بدون اشکال ومعتبر توصیف کرده بنا براین سند نخست روایت صحیح است
_ارزیابی طرق خزار :
این سند به دلیل مجهول بودن عبدالله ابن ضحاک ضعیف است
_طرق ارزیابی صفار :
باتوجه به طعن هایی که در باره مذهب قاسم ابن محمد و بطائی وارد شده این روایت از درجه صحت به وثوق نزول پیدا کرده اما با توجه به آن که روایت از نظر موضوعی ارتباطی به مذهب وقف ندارد ونیز باتوجه به اعتماد عالمان موثق به بطائنی لذا میتوان در حد روایت حسن اعتماد کرد
نمودار شماره 2 وضعیت اسناد مختلف این روایت را از نظر صحت وضعف نشان می دهد
از مجموع مباحثی که در بخش های پیشین مطرح شد روشن شد که روایت “مامناالامقتول اومسموم”تنها یک روایت نیست بلکه عبارتی است که در پنج روایت با متن ها واحیانا اسباب صدور متفاوت تکرار شده است لذا در ارزیابی متنی نیز باید هر پنج روایت به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرد
نقدهایی را که در برخی روایات وارد شده در چند دسته میتوان جای داد :بخشی از این نقدها به طور مستقیم به عبارت و مدلول آن است وبخشی دیگر باسایر عبارت های روایات در ارتباط است
1_ نقد های مرتبط با عبارت “مامنا مقتول او مسموم “:
الف )نخستین نقد مجمل بودن مشارالیه لفظ منا است ممکن است ادعا شود منظور از منادر روایت امام حسن علیه السلام امام حسن وامام حسین علیهما السلام است یعنی “مانحن الاخوین الا مسموم او مقتول “
ودر باره روایت امام رضا علیه السلام نیز میتوان ادعا کرد که مشار الیه منا خود ایشان وپدر بزرگوارشان است وهمه ائمه را در برنمی گیرد شاهد این مدعا نیز این است که این روایت به جز این دو امام از بقیه ائمه صادر نشده است
پاسخ این است که اولا در روایت امام مجتبی انحصار منا به حسنین به دلیل وجود عبارت “اثنی عشر اماما من اهل بیته “از بین می رود واین عبارت به نوعی مبین اجمال موجود در عبارت منا است ودر روایت امام رضا نیز این انحصار به دلیل اینکه بحث درباره گروهی از برگزیدگان است که امام علی وحسن وحسین از بهترین انان هستند
ومواردی دیگر که به حد اختصار اکتفا میکنیم
از آنچه گفته شد این نتایج برمی اید
1روایت مامنا الا مسموم با پنج متن و سند متفاوت از چها رمعصوم علیهم السلام در منابع شیعی گزارش شده است که از میان آن ها دو سند قابل اعتماد و سایر اسناد ضعیف است اما با توجه به این که وجود تنها یک طریق صحیح در اثبات صحت صدور حدیث کافی است می توان گفت که صحت صدور این حدیث با ظن قوی قابل تایید است
2روایت یاد شده هم در ناحیه عبارت مامنا الا مسموم و هم در ناحیه سایر عبارات روایت های پنج گانه ای که این عبارت ضمن آن ها گزارش شده است از نظر متنی فاقد اشکال غیر قابل حل است وتعارض آن با اخبار دیگر نیز از نوع تعارض بدوی است که به راحتی قابل رفع است
3باتوجه به این که مسئله ی شهادت همه ی معصومین سلام الله علیهم مسئله ای کلامی نیست و استناد به این روایت که روایتی کلامی است نوعی خلط مبحث است واز آنجا که کیفیت شهادت معصومان به عنوان افرادی مشهور در تاریخ مسئله ای تاریخی است لذا باید برای اثبات شهادتشان نیز باید به روایات ومستندات تاریخی تکیه کرد بنا براین با وجود صحت روایات مذکور از نظر سندی ومتنی این روایت نمی تواند به تنهایی در اثبات شهادت تک تک معصومان حکم داد بلکه تنها می توان از آن عنوان شاهدی در تقویت مستندات دیگر استفاده کرد
البته به نظر برخی این نظریه مردود است چرا که میتواند مسئله نوع وفات ائمه یک مسئله کلامی باشد که بهترین نوع وفات شهادت است و حجت خداوند باید در همه ی جنبه ها افضل باشد واین اقوال تاریخی هستند که موید و توضیح و تفسیر دهنده روایات هستند
که نتیجه گیری ما در این مقاله همین است که روایت از حیث دلالت و سند معتبر وصحیح است فلذا وقتی با روایت شهادت همه معصومین ثابت شد ما به اختلافات تاریخی نمی پدازیم که از جمله این اختلافات امام حسن عسکری علیه السلام هستند
والسلام علیکم ورحمه الله وبرکاته
ثبت دیدگاه