بررسی تغییرات مضاعف در فعل از لحاظ لفظ با مثال قرآنی

نام و نام خانوادگی پژوهشگر: علی عباسی

نام و نام حانوادگی استاد: استاد شمس الدینی

نام مدرسه: مدرسه علمیه بقیه الله (ع)

تاریخ پژوهش: 1399

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه

خداوند متعال خالق همه انسان ها می باشد و از آنجا که خداوند حکیم می توان در یافت که او انسان ها را بیهوده خلق نکرده است. به گفته خداوند هدف از خلقت عبادت وی و در نتیجه رسیدن به کمالات گوناگون است. انسان ها به تنهایی به این هدف نمی رسند و حتما نیاز به کمک پروردگار دارند. برای همین امر خداوند صد و بیست و چهار هزار پیامبر را برای راهنمایی مردم فرستاد. پیامبر دین ما پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) است. ایشان دو راهنمای گران سنگ برای مردم باقی گذاشتند تا در نبود ایشان مردم از این دو نور ارزشمند استفاده ببرند. این دو یادگار، قرآن و سنت یعنی در واقع همان احادیث هستند. از آنجایی که هردو از اینها به زبان عربی هستند فهم این دو در گرو یادگیری زبان عربی می باشد. علوم ادبیات عرب چند دسته اند که یکی از این علوم، علم صرف است که در رابطه با اسم و فعل بحث می کند. بخش فعل در این علم تقسیماتی دارد که در اینجا به قسمی از فعل به نام فعل مضاعف پرداخته می شود.

مفاهیم و کلیات

علم صرف: علمی است که درباره ساختار کلمه و تغییراتی که در آن رخ می دهد بحث می کند. 

کلمه: لفظی است که بر معنای مفردی وضع شده باشد. 

فعل: کلمه ای است که بر معنای مستقلی دلالت کند و آن معنا با یکی از زمان های سه گانه (گذشته، حال، آینده) همراه باشد. 

فعل مضاعف: افعالی که عین الفعل و لام الفعل  آنها مثل هم باشند مضاعف نامیده می شوند. 

ادغام: اولی از دو حرف متماثل در دومی وارد شود، به گونه ای که از مجموع آن دو حرف، یک حرف به صورت مشدد ادا شود. 

زمان های فعل: فعل دارای سه زمان است که به زمان گذشته آن ماضی، به زمان حال آن مضارع و به زمان آینده آن که بر طلب کاری دلالت می کند امر گفته می شود.

التقا الساکنین: هرگاه در یک کلمه دو حرف پی در پی ساکن بودند در اصطلاح می گویند التقا الساکنین پیش آمده است.

صیغ خمسه مضارع: به صیغه های 1،4، 7، 13 و 14 مضارع می گویند.

بنا فعل: فعل دارای دو بنا ثلاثی و رباعی است. فعل ثلاثی آن فعلی است که دارای سه حرف اصلی می باشد و رباعی فعلی است که چهار حرف اصلی دارد.

ابدال: جایگزین کردن یک حرف با حرفی دیگر در همان جایگاه را ابدال می گویند. 

تغییرات مضاعف

تلفظ د حرف متشابه در کنار هم ثقیل است. بنا براین برای کاستن یا برطرف نمودن این ثقالت معمولا تغییراتی در یکی از سه قالب ابدال، حذف یا ادغام رخ می دهد. 

الف) ابدال: گاهی مضاعف در معرض ابدال قرار می گیرد و حرف مماثل دوم به یا تبدیل می شود. مانند فعل ظَنَّ  در باب تفعل: تَظَنَّنَ : تَظَنَّیَ : تَظَنّی 

ب) حذف: در صرف صیغه های ششم به بعد در افعال ماضی مضاعف، سه وجه جایز است :

• بدون تغییر: ظَلِلتُم

• حذف عین الفعل: ظَلتُم

• حذف عین الفعل و انتقال حرکت آن به فاالفعل: ظِلتُم 

لَو نَشاءُ لَجَعَلناهُ حُطاماً فَظَلتُم تَفَکَّهُون 

ج) ادغام: مهمترین و رایج ترین تغییر در مضاعف ادغام است. حرف مشدد نشانگر وقوع ادغام است. 

اقسام ادغام

الف) ادغام وجوبی: 

• هرگاه اولی ساکن و دومی متحرک باشد. مانند: بَددَلَ : بَدَّلَ. اِلّا مَن ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسنا بَعدَ سُوءٍ فَاِنِّی غَفُورٌ رَّحِیم 

• اولی جایز التسکین و دومی متحرک باشد و جایی که جایز التسکین است در جایی که ما قبل آن حرف صحیح ساکن یا حرف عله ساکن فاالفعل باشد حرکتش به ما قبل داده می شود. مانند: یَمدُدُ : یَمُددُ : یَمُدُّ. اَللهُ یَستَهزِئُ بِهِم وَ یَمُدُّهُم فِی طُغیانِهِم یَعمَهُون . و در جایی که ما قبل آن حرف صحیح متحرک یا حرف مد باشد حذف می شود.  مانند: مَدَدَ : مَددَ : مَدَّ. اَلَم تَرَ اِلَی رَبِّکَ کَیفَ مَدَّ الظِّلّ 

ب) ادغام ممتنع: هرگاه اولی ساکن یا جایز التسکین نباشد یا دومی ساکنی باشد که لازم است. مانند: مَدَدنا. وَ الاَرضَ مَدَدناها وَ اَلقَینا فِیها رَواسِیَ  

ج) ادغام جایز: در صیغ خمسه مضارع مجزوم وامر ادغام جایز است. 

• از ادغام نشده: یَمدُدُ : لِیَمدُد. فَلیَمدُد بِسَبَبٍ اِلَی السَّماء 

• از ادغام شده: یَمُدُّ : لِیَمُدّ. در این مورد دو ساکن کنار هم خوانده نمی شود، پس باید حرف دوم را حرکت داد و آن هم بستگی به عین الفعل دارد : اگر عین الفعل مضموم باشد سه وجه جیز است : لِیَمُدَّ دِّ دُّ.

اما اگرعین الفعل مفتوح یامکسور باشد دو وجه جایز است : لِیَفِرَّ رِّ.

نکات

1. در فعل ماضی ادغام در صیغه های 1 تا 5 واجب و در بقیه صیغه ها ممتنع می باشد.

2. ادغام در فعل مضارع در تمامی صیغه واجب و در صیغه های 6 و 12 ممتنع است.

3. در فعل امر صیغ خمسه قائده ادغام جوازی جاری می شود.

4. فعل مضاعف رباعی هیچ گاه در معرض ادغام قرار نمی گیرد چراکه در هیچ جا این دو حرف متشابه پشت سرهم قرار نمی گیرند. مانند: وَسوَسَ

فَوَسوَسَ اِلَیهِ الشَّیطان 

5. در باب های تفعل و تفعیل ادغام همیشه ممتنع است چرا که همیشه در این دو باب حرف اول مدغم فیه  می باشد. مانند: ذَلَّلنا. وَ ذَلَّلنا لَهُم فَمِنها رَکُوبُهُم وَ مِنها یَاکُلُون 

6. افعال مضاعف در زبان عربی تنها در سه وزن استعمال شده اند و آن سه وزن عبارت اند از:

• فَعِلَ یَفعَلُ مانند: حَرَّ یَحِرُّ 

• فَعَلَ یَفعُلُ مانند: مَدَّ یَمُدُّ 

• فَعَلَ یَفعِلُ مانند: فَرَّ یَفِرُّ 

7. به وزن های مضاعف به اختصار سَنَضدَدَ می گویند. به این دلیل که وزن شماره یک باب س، وزن شماره دو باب ن و وزن شماره سه با ض شناخته شده اند و دو دال آخر هم نشان دهنده مضاعف است.

8. حرف س نشان دهنده وزن فعل سَمِعَ یَسمَعُ است.

9. حرف ن نشان دهنده وزن فعل نَصَرَ یَنصُرُ است.

10. حرف ض نشان دهنده وزن فعل ضَرَبَ یَضرِبُ است. 

صرف کردن مضاعف

با توجه به نکاتی که گفته شد صرف کردن مضاعف ثلاثی مجرد از ماده مَدَدَ به این صورت است:

مَدَّ یَمُدُّ

مَدّا یَمُدّانِ

مَدُّوا یَمُدُّونَ

مَدَّت تَمُدُّ

مَدَّتا تَمُدّانِ

مَدَدنَ یَمدُدنَ

مَدَدتَ تَمُدُّ

مَدَدتُما تَمُدّانِ

مَدَدتُم تَمُدُّونَ

مَدَدتِ تَمُدِّینَ

مَدَدتُما تَمُدّانِ

مَدَدتُنَّ تَمدُدنَ

مَدَدتُ اَمُدُّ

مَدَدنا نَمُدُّ

منابع

قرآن کریم

دانش صرف – آقای سید حمید جزایری

جزوه صرف – آقای یعقوب شمس الدینی

نحو مقدماتی – آقای سید محمود ملکی اصفهانی